Το Άγιον Όρος γοήτευσε τη Μόσχα… μέσα από τις φωτογραφίες

«Οταν ήρθα μικρός στις Καρυές (1935) βρήκα στα υπόγεια του κελιού κιβώτια με γυάλινες πλάκες. Ερχονταν από τις σκήτες οι φαναράδες μοναχοί και τα έπαιρναν για τη δουλειά τους.

Περίεργος εγώ τις κοιτούσα στον ήλιο και έβλεπα το θέμα. Ρώτησα τον γερο-Γαβριήλ τον φαναρά από τη σκήτη των Ιβήρων: αφού είναι «καπνισμένα» πώς τα χρησιμοποιείς; Τα βάζω, μου λέει, αποβραδίς στο νερό και το πρωί είναι έτοιμα».

Είναι χαρακτηριστική και χιλιοειπωμένη η μαρτυρία μοναχού, το 1992, αλλά η χρονιά σηματοδοτεί την αντίστροφη μέτρηση για να διασωθεί και να καταγραφεί το άγνωστο και παντελώς αδιερεύνητο ώς τότε κεφάλαιο της φωτογραφικής τέχνης στο Αγιον Ορος.

Τα «θέματα» που έβλεπε ο ανυποψίαστος μοναχός, έκρυβαν εκατοντάδες στιγμές του ασκητικού βίου και μορφές (Ελληνες, Ρώσους, Σέρβους κ.ά.) που μόνασαν στον ίδιο ιερό τόπο επί αιώνες.

Οι γυάλινες εικόνες που δεν κατέληξαν σε φανάρια, παλαιά άλμπουμ, πορτρέτα, σφραγίδες, λησμονημένες φωτογραφίες από κάθε σημείο της Γης, έργα σπουδαίων Ελλήνων και αλλοδαπών φωτογράφων, εκτυπώσεις από αγιορείτικα εργαστήρια σε κελιά και σε μοναστήρια βρέθηκαν έκτοτε στο επίκεντρο του ερευνητικού ενδιαφέροντος από την «Αγιορείτικη Φωτοθήκη» της Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας.

Μέσα σε δύο δεκαετίες η «Φωτοθήκη» όχι μόνο κατάφερε να δημιουργήσει μια μοναδική, διεθνώς, συλλογή φωτογραφιών για το Ορος, προβάλλοντας την αγιορείτικη φωτογραφική κληρονομιά με εκθέσεις (Φινλανδία, Σερβία, Βουλγαρία) και εκδόσεις αλλά να εξειδικεύσει την έρευνα όπως αυτή του ορθόδοξου μοναχισμού σε λαούς, οι οποίοι δέχθηκαν τον χριστιανισμό από το Βυζάντιο και εντάχθηκαν στη σφαίρα της πολιτιστικής και πνευματικής επιρροής του Αγίου Ορους.

Στη σχέση της Ρωσίας με το Αγιον Ορος που χάνεται στα βάθη των αιώνων (10ος αιώνας) αλλά και στην ιστορία της Τέχνης της Αγιορείτικης Φωτογραφίας, την απαρχή της οποίας σηματοδοτεί Ρώσος φωτογράφος, επικεντρώθηκε η πρόσφατη έκθεση στην καρδιά της Μόσχας.

Στο Ιστορικό Μουσείο

Στο Κρατικό Ιστορικό Μουσείο, ένα από τα ωραιότερα κτίρια της Κόκκινης Πλατείας, ανάμεσα στην πύλη της Πορταΐτισσας και στα τείχη του Κρεμλίνου, χιλιάδες Ρώσοι ταξίδεψαν στον χώρο και τον χρόνο της Αθωνικής Πολιτείας μέσα από 220 φωτογραφικά ντοκουμέντα 115 ετών (1848 – 1963).

Οι ασπρόμαυρες εικόνες με αγιορείτικα τοπία, στιγμές από τον λατρευτικό και καθημερινό μοναστικό βίο, ιστορικά γεγονότα (επισκέψεις πατριαρχών, βασιλέων, πριγκίπων) μοναστήρια, σκήτες και κελιά μετέφεραν τους Μοσχοβίτες στη μακρινή μοναστική χερσόνησο που για κάθε Ρώσο πιστό αποτελεί προσκυνηματικός τόπος.

Το διαχρονικό σκηνικό της Αγιορείτικης Πολιτείας πλαισίωναν το πιστό αντίγραφο της εικόνας της Πορταΐτισσας (1648) της Μονής Ιβήρων, που φυλάσσεται στο ρωσικό μουσείο, πίνακες με αποξηραμένα φυτά της Αγιορείτικης Βοτανοθήκης κι ένα ανάγλυφο της χερσονήσου του Αθω σε μια πρωτοποριακή κατασκευή που φιλοτέχνησε ο ζωγράφος, αρχιτέκτονας και επιμελητής της έκθεσης Γιούρι Αβακούμοφ.

«Η επιλογή από την πλούσια φωτογραφική συλλογή δεν έγινε για να παρουσιαστεί σ’ ένα κοινό που ενδιαφέρεται απλώς για την ιστορία της φωτογραφίας, αλλά με ειδικά κριτήρια για έναν ορθόδοξο λαό με έντονη πνευματικότητα που ανέπτυξε και αναπαράγει βαθύτατους και μακραίωνους ψυχικούς δεσμούς με τις μονές και τους μοναχούς του Αγίου Ορους», εξηγεί η ψυχή της Αγιορείτικης Φωτοθήκης, ιερομόναχος Σιμωνοπετρίτης π. Ιουστίνος.

Το φωτογραφικό πανόραμα της Φωτοθήκης, «αποτυπώνει όχι μόνο την ιστορία της αγιορείτικης γης και των κατοίκων της, αλλά και την εικόνα μιας άλλης Ρωσίας που χάθηκε για πάντα, μιας Ρωσίας που επί αιώνες έβλεπε τον Αθω σαν πηγή αληθινής πίστης και ορθόδοξου πολιτισμού και προσπαθούσε να κάνει τα πάντα για την ευημερία αυτού του ιερού τόπου», επισημαίνει ο διοργανωτής και χορηγός, αρχιτέκτονας Βίκτορ Αλεξάνδροβιτς Σεμιόνοφ, βουλευτής της ρωσικής Δούμα, πρώην υπουργός και μέλος της Διακοινοβουλευτικής Επιτροπής της Ορθοδοξίας.

Σ’ ένα από τα προσκυνηματικά του ταξίδια στον Αθω γεννήθηκε η ιδέα να μεταφέρει την κατανυκτική ατμόσφαιρα του Αγίου Ορους στη Μόσχα με την έκθεση «Ορος Αθως. Εικόνες του Ιερού Τόπου», τον συνοδευτικό της κατάλογο κι ένα εξαιρετικό site (www.gora-afon.ru) σε μια περίοδο κατά την οποία ο ρωσικός λαός ανιχνεύει την εκκλησιαστική και πολιτισμική του παράδοση με την παρουσία των Ρώσων Μοναχών στον Αθω.

Το ιστορικό των σχέσεων της Ρωσίας με το Αγιον Ορος μέσα από την αρχαία σλαβική εκκλησιαστική γραμματεία και τα αγιορείτικα έγγραφα, περιγράφει ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ Αντώνιος – Αιμίλιος Ταχιάος.

Στο αναλυτικό κείμενο του καταλόγου διατρέχει τις σχέσεις από την έναρξη τον 11ο αιώνα -«όχι μόνο υπήρχαν Ρώσοι μοναχοί στο Αγιον Ορος αλλά είχαν και δική τους μονή»- ώς την Επανάσταση του ’17 που διέκοψε την εκπληκτική ακμή του.

Στο πέρασμα των αιώνων η παρουσία των Ρώσων στην Αθωνική Πολιτεία πέρασε διακυμάνσεις, αλλά ούτε οι πολιτικές κρίσεις ούτε οι επιδρομές ούτε η ανέχεια έσβησαν τον ρωσικό μοναχισμό στον ιερό τόπο που διατηρείται ώς τις μέρες μας.

Αντίθετα, ανθούσε διαρκώς από τις στάχτες του, με κορύφωση στη διάρκεια του 19ου αιώνα στη Μονή του Αγίου Παντελεήμονος, στη Σκήτη του Προφήτη Ηλιού, στη Σκήτη του Αγίου Ανδρέα όπου κτίστηκαν ναοί και μεγαλοπρεπή κτίρια.

Οι πρώτες φωτογραφήσεις

Την περίοδο εκείνη «σκήτες και κελιά (66 αριθμούσε αρχές του 20ού αιώνα) επανδρώνονται με Ρώσους μοναχούς, μετόχια ιδρύονται, πλοία από τη Ρωσία μεταφέρουν κατά εκατοντάδες τους προσκυνητές που γίνονται ένθερμοι προπαγανδιστές του αγιορείτικου μοναχισμού στη μεγάλη αυτή χώρα».

Μέσα σ’ αυτήν την ακμή ο Ρώσος Πέτρος Σεβαστιάνοφ έμελλε να σφραγίσει την αρχή των φωτογραφήσεων σε κειμήλια, τόπους και πρόσωπα με τις διαδοχικές του αποστολές στο Αγιον Ορος από το 1852 ώς το 1860 που άφησαν περισσότερες από 6.000 φωτογραφίες, το εργαστήριο στη σκήτη του Αγίου Ανδρέα στις Καρυές, την Τέχνη της Φωτογραφίας.

Εκτοτε, κανένας άλλος τόπος δεν φωτογραφήθηκε όσο το Αγιον Ορος από μοναχούς και κοσμικούς.

Ιερομόναχοι φωτογράφοι έστησαν τα δικά τους εργαστήρια απαθανατίζοντας αγιορείτικες μορφές, κειμήλια και τοπία ενώ ταυτόχρονα επαγγελματίες και λάτρεις της φωτογραφίας κατέγραψαν συστηματικά και ερευνητικά τον Αθω σε χιλιάδες λήψεις και φωτογραφικά ντοκουμέντα που μέχρι σήμερα εμπλουτίζουν διαρκώς τη συλλογή.

«Η έκθεση και το βιβλίο αποτελούν μόνο ελάχιστο δείγμα ευγνωμοσύνης για όλες τις πνευματικές δυνάμεις που η Ρωσία αντλούσε από τον Αθω», επισημαίνει ο Βίκτορ Σεμιόνοφ.

«Τα μάτια μας πάλι στράφηκαν προς τις εικόνες του Αγίου Ορους και ύστερα από χρόνια ξαναήλθε η χώρα μας σε επαφή με τα ιερά προσκυνήματα που καθαρίζουν τις ψυχές μας».