Σύμπαν, αστρονομία και σύγχρονες επιστημονικές ανακαλύψεις

Ο επίκουρος καθηγητής Αστροφυσικής, του τομέα Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μάνος Δανέζης μιλά εφ’ όλης της ύλης για το σύμπαν, την αστρονομία, τις σύγχρονες επιστημονικές ανακαλύψεις και τα φιλοσοφικά ζητήματα που προκύπτουν από αυτές.

Πηγή: www.astrovox.gr (η συνέντευξη δόθηκε την Παρασκευή 06/02/2009)

Πιστεύετε στην ύπαρξη εξωγήινης ζωής με νοημοσύνη; Συμπίπτει η άποψή σας ως επιστήμονας με τη διαίσθησή σας σε αυτό το σημείο;

Μάνος Δανέζης: Σύμφωνα με το νόμο των πιθανοτήτων, πρέπει να υπάρχει και αλλού στο Σύμπαν ζωή με νόηση. Ομοίως, υπάρχουν μια σειρά ανοικτά επιστημονικά θέματα τα οποία αφορούν τόσο την εξέλιξη του ανθρώπου όσο και τη δομή των πολιτισμών πάνω στη Γη. Με τα ζητήματα αυτά όμως, έχουν ασχοληθεί στην Ελλάδα τόσοι πολλοί, με τόσο ανορθόδοξο και αντιεπιστημονικό τρόπο, που έχουν δυσφημίσει δραματικά αυτά τα πεδία έρευνας. Έτσι, οποιοσδήποτε επιστήμονας θα ήθελε να ασχοληθεί με τα θέματα αυτά, κρίνεται εκ προοιμίου ως μη σοβαρός και σταματάει την έρευνα, αναλογιζόμενος το προσωπικό επιστημονικό και κοινωνικό κόστος.

 

Πώς αποτιμάτε την επίδραση της τηλεοπτικής σας εκπομπής σε αντιστοιχία με το συγγραφικό σας έργο; Τι πετυχαίνετε με το κάθε ένα από τα διαφορετικά αυτά μέσα;

Το ερευνητικό έργο του κάθε επιστήμονα, αναφέρεται σε δημοσιεύσεις σε διεθνή περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων με κριτές.

Τo περιεχόμενο αυτών των δημοσιεύσεων αναφέρεται σε νέες επιστημονικές ιδέες και ανακαλύψεις του συγγραφέα, οι οποίες προάγουν τη γνώση πάνω στην συγκρότηση και τη λειτουργία του φυσικού κόσμου. Τις περισσότερες φορές το περιεχόμενο αυτού του έργου είναι τόσο εξειδικευμένο που το αγνοεί το σύνολο των πολιτών. Το ευρύτερο συγγραφικό έργο κάθε επιστήμονα (βιβλία, άρθρα στον περιοδικό και ημερήσιο τύπο κ.λπ.) εκπληρώνει την υποχρέωσή του να μεταφέρει τις επιστημονικές και κοινωνικές γνώσεις και απόψεις του στην επόμενη γενιά, αλλά και στο σύνολο των πολιτών με τρόπο απλό και κατανοητό. Ειδικότερα, οι εκπομπές μας στην τηλεόραση έχουν ως στόχο αυτή ακριβώς την ενημέρωση των πολιτών και μάλιστα, κάποιες φορές, πάνω σε θέματα που δεν διδάσκονται ακόμα ούτε και στο Πανεπιστήμιο.

Όλα τα προηγούμενα βρίσκονται μέσα στο πλαίσιο μιας βαθειάς μου πίστης, ότι ήρθε η ώρα οικοδόμησης ενός νέου πολιτισμικού ρεύματος που θα στηρίζεται πάνω στη βαθειά γνώση της νέας επιστημονικής πραγματικότητας.

 

Πιστεύετε ότι η εντυπωσιακή τεχνολογική πρόοδος της εποχής μας συνοδεύεται από αντίστοιχη αύξηση του επιπέδου των γνώσεων του μέσου πολίτη σε επιστημονικά θέματα;

Ας μην μπλέκουμε την επιστημονική γνώση με την τεχνολογία. Η επιστήμη αποκαλύπτει νέες άγνωστες αλήθειες, οι οποίες αφορούν τον ευρύτερο φυσικό και συμπαντικό χώρο. Η τεχνολογία και η τεχνική εφαρμόζει κάποιες από αυτές προς όφελος της κοινωνίας, ή του κέρδους, ή και των δύο μαζί.

Όπως αναφέρει και ο Μάριος Μπέγζος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας στο βιβλίο του «Νεοελληνική φιλοσοφία της θρησκείας»: «Η τεχνολογία υπόσχεται την ελευθερία, αλλά δεν την εγγυάται. Η τεχνική επαγγέλλεται την απελευθέρωση του ανθρώπου από την ανάγκη, αλλά δεν την εξασφαλίζει. Η τεχνοκρατία μπορεί να επιθυμεί ένα καλύτερο μέλλον για όλους μας, αλλά δεν είναι σε θέση να σιγουρέψει κανέναν μας για μια αίσια έκβαση των εφαρμογών της επιστήμης στην καθημερινή μας ζωή. Υπάρχει κάτι που διαφεύγει από τα όρια της τεχνικής. Αυτό είναι η ανθρώπινη ελευθερία».

Επειδή λοιπόν το νόημα ενός πολιτισμού είναι η ελευθερία, με την ευρύτερη έννοια του όρου, πιστεύω ότι ζούμε την εποχή ενός πολύ σκληρού τεχνολογικού μεσαίωνα.

 

Για σας προσωπικά η μελέτη του Σύμπαντος δίνει κάποιες απαντήσεις περί Δημιουργού, ή έστω, γεννά πιεστικά ερωτήματα;

Δεν πρέπει να μπλέκουμε την επιστημονική σκέψη και τεκμηρίωση με τα προσωπικά εσωτερικά και φιλοσοφικά μας βιώματα. Επειδή όμως αναφερθήκατε στις προσωπικές μου σκέψεις σας απαντώ. Η σύγχρονη επιστήμη πιστεύει ότι οι δυνάμεις στο σύμπαν δεν είναι παρά εκφράσεις μιας και μόνης αρχικής και ενιαίας δύναμης. Το ίδιο πιστεύει για τα στοιχειώδη σωμάτια και αναζητά το ένα και μοναδικό αρχικό σωμάτιο, εκδηλώσεις του οποίου είναι όλα τα άλλα. Και συνεχίζω με βάση αυτή την αποδεκτή από την επιστήμη λογική. Πίσω από το αίτιο κάθε φυσικού γεγονότος κρύβεται ένα άλλο αίτιο και αν συνεχίσουμε να ζητάμε το αίτιο κάθε αιτίου πιστεύω ότι πρέπει να οδηγηθούμε σε ένα και πρωταρχικό αίτιο. Το αίτιο του Όλου, του Ενός. Αν αυτό το Ένα και μοναδικό Αίτιο, το Αίτιο όλων των αιτίων, κάποιος θέλει να το λέει Δημιουργό γιατί να έχω κάποια ένσταση; Δεν με απασχόλησαν ποτέ οι λέξεις, παρά μόνο το εννοιολογικό τους περιεχόμενο. Οι λέξεις πολλές φορές διχάζουν, και μόνο το νόημά τους ενίοτε ενώνει, και στόχος είναι η ενότητα και όχι η διαίρεση.

 

Ποια πιστεύετε ότι είναι τελικά η φύση της σκοτεινής ενέργειας;

Για να φθάσουμε στο σημείο να συζητήσουμε τη φύση της σκοτεινής ενέργειας, πρέπει να έχουμε λύσει μια σειρά άλλων προβλημάτων. Τι είναι Ύλη; Τι είναι Ενέργεια; Ποια η σχέση μεταξύ τους; Η σχέση E=mc² δεν συνδέει την Ύλη με την Ενέργεια, αλλά μια ιδιότητα της Ύλης, τη «μάζα» με μια εκδήλωση (μορφή) της ενέργειας και όχι αυτή καθαυτή την Ενέργεια. Τελικά, ποια είναι η σχέση μεταξύ Ύλης και Χώρου;

Πιστεύω ότι η λύση της φύσης της σκοτεινής ενέργειας κρύβεται πίσω από την κατανόηση των αδιάρρηκτων σχέσεων μεταξύ Μαθηματικών και Φυσικής που ακόμα δεν έχουμε κατανοήσει όσο θα έπρεπε. Το πρόβλημα, βέβαια, δεν θα λυθεί αν επιμένουμε ότι:

1. Tο Σύμπαν είναι επίπεδο (δηλαδή Ευκλείδειο), παρόλο ότι έχουμε προ πολλού αποδείξει ότι δεν είναι (φαινόμενο Ryle σε συνδυασμό με την έννοια της καμπυλότητας)

2. Αυτό που οι αισθήσεις μας αντιλαμβάνονται ως διαστολή του Σύμπαντος, δεν αποτελεί παρά μια συστολή στα πλαίσια μιας γιγαντιαίας τετραδιάστατης μελανής οπής (βλέπε μαθηματική χαρτογράφηση του σύμπαντος και τη συζήτηση γύρω από το πείραμα του CERN)

3. Αυτό που αντιλαμβανόμαστε δεν είναι το πραγματικό Σύμπαν, αλλά αυτό που οι αισθήσεις μας, το ανθρώπινο DNA, αντιλαμβάνεται ως Σύμπαν.

Για να απαντήσουμε στο πρόβλημα της σκοτεινής ενέργειας θα πρέπει να επιτρέψουμε στη λογική μας να ελιχθεί και να εξελιχθεί πάνω στα μονοπάτια μιας άλλης επιστημονικής πραγματικότητας, η οποία υπάρχει μεν αλλά παραμερίζεται για λόγους κοινωνικών, θεολογικών και επιστημονικών αγκυλώσεων.

 

Πώς βλέπετε την ερασιτεχνική αστρονομία και τους ερασιτέχνες αστρονόμους;

Σε παγκόσμιο επίπεδο οι ερασιτέχνες αστρονόμοι αποτελούν τον ισχυρό βραχίονα της επαγγελματικής αστρονομίας, συμμετέχοντας σε μια σειρά σπουδαίων αστρονομικών παρατηρήσεων και ανακαλύψεων.

Για μένα όμως προσωπικά, ο ερασιτέχνης αστρονόμος αποτελεί μια παγκόσμια πολιτισμική ελπίδα. Πατώντας στέρεα στη Γη, λόγω των επιτακτικών βιοτικών αναγκών του, δεν ξεχνάει ποτέ ότι είναι ένα παιδί των άστρων και πάντα προς τα εκεί στρέφει το βλέμμα. Δεν ξεχνάει ποτέ ότι τα μικρά και καθημερινά, όσο επιτακτικά και αν είναι, αποτελούν μια παρένθεση της ζωής του, μιας ζωής που είναι φτιαγμένη για τα μεγάλα και τα ουράνια.

 

Ποια κομβικά σημεία στην ιστορία της αστρονομίας θα διαλέγατε ως τα πλέον σημαντικά για την εξέλιξή της;

Τα πλέον κομβικά σημεία στην ιστορία της Αστρονομίας είναι ακριβώς τα ίδια με τα κομβικά σημεία του ανθρώπινου πολιτισμού. Τα σημεία αυτά είναι:

1. Η πρώτη επιστημονική επανάσταση. Η περίοδος, δηλαδή, ανάπτυξης της Προσωκρατικής θετικής σκέψης, στα πλαίσια της οποίας οριοθετήθηκαν οι σχέσεις μεταξύ Θεολογίας και Επιστήμης και δόθηκε επιστημονική ερμηνεία, σωστή ή όχι, στο σύνολο των φυσικών φαινομένων. Οι απαντήσεις που δόθηκαν σε μια σειρά αστρονομικών προβλημάτων, αλλά και η ανάπτυξη της ουρανογραφίας, σήμαναν την απαρχή της δυτικής Αστρονομίας.

2. Η δεύτερη επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα στη Δύση, με την ανάδειξη των μεγάλων μορφών της επιστήμης. Η χρήση του τηλεσκοπίου από τον Γαλιλαίο, υπήρξε η απαρχή μιας νέας εποχής για την παρατηρησιακή Αστρονομία. Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της επανάστασης ήταν ότι συνήθως οι επιστήμονες πρώτα παρατηρούσαν τα φυσικά γεγονότα και μετά τα ερμήνευαν θεωρητικά, αναζητώντας τους νόμους που τα διέπουν. Βασική φιλοσοφική της θέση υπήρξε ότι, «πραγματικό, άρα και επιστημονικό ήταν μόνο οτιδήποτε βρισκόταν μέσα στο πεδίο των ανθρώπινων αισθήσεων και μετρήσεων. Δηλαδή η χονδρή ύλη. Κάθε τι άλλο θεωρείτο Θεολογικό». Η άποψη αυτή μας ταλαιπωρεί μέχρι σήμερα.

3. Η Τρίτη επιστημονική επανάσταση που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα και ανέτρεψε τις κλασικές απόψεις για τη συγκρότηση του φυσικού Σύμπαντος, με την διατύπωση νέων επιστημονικών θεωριών όπως, της Σχετικότητας, της Κβαντικής Φυσικής, της Φυσικής των στοιχειωδών σωματιδίων, και τη στενή σύνδεση μαθηματικών θεωριών και Φυσικής πραγματικότητας (μη Ευκλείδειες Γεωμετρίες, περισσότερες διαστάσεις, Τοπολογία, κλπ).

Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της επιστημονικής επανάστασης είναι ότι, συνήθως, πρώτα σκεφτόμαστε και συλλαμβάνουμε νοητικά τη φυσική αλήθεια (π.χ. στοιχειώδη σωμάτια, σωμάτια αντιύλης κ.α ) και μετά την επιβεβαιώνουμε πειραματικά. Σε φιλοσοφικό επίπεδο θεωρείται σχεδόν δεδομένο ότι η φυσική πραγματικότητα δεν εκφράζεται μόνο στο πεδίο της αισθητής χονδρής ύλης, γεγονός που το επιτρέπουν πλέον, τόσο οι ιδιότητες των χρησιμοποιούμενων μη Ευκλείδειων Γεωμετριών περισσότερων διαστάσεων, όσο και οι νέες απόψεις για το τι είναι η ύλη και ποια είναι η σχέση της με την έννοια της Ενέργειας. Σαν παράδειγμα αναφέρουμε τη φύση της σκοτεινής ενέργειας αλλά και των κβαντικών καναλιών που αποτελούν τη βάση ανάπτυξης της τεχνολογίας των κβαντικών υπολογιστών.

 

Ποιο άλυτο μυστήριο ή αναπάντητο επιστημονικό ερώτημα περιμένετε με περισσότερη αγωνία να λύσει η επιστήμη;

Συνήθως τα μεγάλα επιστημονικά επιτεύγματα κρύβονται πίσω από μικρά γεγονότα που τα ξεπερνάμε σχεδόν αδιάφορα. Οι επιστήμονες δεν πρέπει να αγωνιούν για τίποτα, ούτε να βιάζονται. Απλά θα πρέπει χωρίς σκοπιμότητες να εξαντλούν τις δυνάμεις τους, στην αποκάλυψη της αλήθειας και την ανακοίνωσή της, σε όλα τα επίπεδα, άσχετα του οποιουδήποτε κοινωνικού η επαγγελματικού τους κόστους.

 

Ποιο κίνητρο σας ώθησε στο να γίνετε επιστήμονας και να ασχοληθείτε με την αστροφυσική;

Δεν έχω σκεφτεί ποτέ γιατί διάλεξα αυτόν ακριβώς το δρόμο κι όχι κάποιον άλλο. Για τον ίδιο λόγο φαντάζομαι που ένας ζωγράφος εντελώς αναίτια πιάνει το χρωστήρα, ένας μουσικός ακουμπάει τα χέρια του στα πλήκτρα ενός πιάνου. Η μελέτη του κόσμου των άστρων δεν είναι αυτοσκοπός, ούτε ένα μέσο κοινωνικής ανέλιξης, αλλά το μέσο προκειμένου να προσεγγίσεις μια σειρά από βασανιστικά, προσωπικά κατά βάση, ερωτήματα. Από πού ερχόμαστε; Τι είμαστε; Που πάμε;

 

Γνωρίζουμε ότι ασχολείστε ερευνητικά με φασματοσκοπία που είναι η μέθοδος μέσω της οποίας εξάγουμε δεδομένα για τα αστέρια εδώ και πολλά χρόνια. Πόσο μακριά μπορεί να μας πάει σήμερα και τι δυνατότητες περαιτέρω ανάπτυξης υπάρχουν;

Όπως είναι γνωστό, από τη γέννησή της η Αστρονομία υπήρξε η επιστήμη που μελετούσε τις θέσεις και τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων.

Αργότερα, ο Νεύτωνας παρατήρησε την ανάλυση του λευκού φωτός σε μια έγχρωμη ταινία, που ονομάστηκε φάσμα, ενώ 150 χρόνια αργότερα ο Γιόζεφ φον Φραουνχόφερ συνέδεσε το φάσμα με το μαγικό κόσμο των άστρων. Η σύνδεση αυτή έγινε όταν ο Φραουνχόφερ ανακάλυψε τις μαύρες φασματικές γραμμές στο φάσμα του ήλιου οι οποίες μπορούσαν να μας δώσουν πληροφορίες για το αστρικό υλικό που τις δημιουργούσε. Η τέχνη της μελέτης του φυσικού κόσμου μέσω των φασμάτων ονομάστηκε «φασματοσκοπία» και η χρήση της στην Αστρονομία, δημιούργησε ένα δυναμικό κλάδο της Αστρονομίας, την Αστροφυσική.

Η Αστροφυσική λοιπόν έχει σαν στόχο της τη μελέτη «της φύσης» των άστρων και όχι των κινήσεων και των θέσεών τους. Με τον όρο «φύση των άστρων» εννοούμε π.χ. τη χημική τους σύσταση, την πυκνότητα και την ακτινική κίνησή τους, καθώς και τη μέθοδο παραγωγής και την ποσότητα ενέργειας στις περιοχές τους.

Η αστρική φασματοσκοπία λοιπόν είναι ένα ισχυρότατο εργαλείο μελέτης του σύμπαντος και την χρησιμοποιεί το μεγαλύτερο μέρος των αστρονόμων με διαφορετικούς τρόπους. Δυστυχώς όμως, παρόλο που η τέχνη της φασματοσκοπίας χρησιμοποιείται ευρέως από τους αστρονόμους, από όσα βέβαια γνωρίζω, δεν διδάσκεται συγκροτημένα σε κανένα Ελληνικό Πανεπιστήμιο. Όρια για την αστρική φασματοσκοπία και τις τεχνικές της δεν υπάρχουν, εφόσον η χρήση της και οι εφαρμογές της οριοθετούνται από τον ανθρώπινο νου, ο οποίος συνεχώς εξελίσσεται.

 

Τι πιστεύετε για το τωρινό σύστημα της προαιρετικής διδασκαλίας της αστρονομίας στα σχολεία; Είστε υπέρ του να γίνει υποχρεωτικό μάθημα ή κάποιας άλλης λύσης;

Η προσωπική μου άποψη είναι ότι το θέμα της διδασκαλίας της Αστρονομίας και Αστροφυσικής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί παρά στο πλαίσιο μιας ευρύτερης αναμόρφωσης της «φιλοσοφίας» του εκπαιδευτικού συστήματος. Μου είναι αδιάφορο αν εισαχθεί ή όχι ένα μάθημα Αστρονομίας και Αστροφυσικής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, αν το περιεχόμενο του μαθήματος δεν περιλαμβάνει τη διδασκαλία σύγχρονων γνώσεων, χωρίς κοινωνικές ή επιστημονικές αγκυλώσεις. Όμως, ακόμα και αν γίνει κάτι τέτοιο, πώς θα κατανοήσουν οι μαθητές τις σύγχρονες αυτές αστρονομικές γνώσεις αν δεν έχουν διδαχθεί τη νέα επιστημονική λογική και την αναγκαία σύγχρονη γνώση στα μαθήματα της Φυσικής, των Μαθηματικών, της Χημείας , της Βιολογίας κ.α.;

Η εισαγωγή ενός μαθήματος δεν πρέπει να γίνεται με κριτήριο την εξεύρεση εργασίας των δασκάλων ή την αύξηση του κύρους μιας επιστήμης αλλά με κριτήριο τις αναγκαιότητες των μαθητών.

πηγή: Πεμπτουσία