Ὁ ναός τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς στὴν Σμύρνη (Μωραϊτίδης Ἀλέξανδρος)

1898

Ἡ ἁγία Φωτεινή. Ὁ ναός. Πῶς ἐκτίσθη. Τό περίφημον τέμπλεον.

Ὁ στολισμός τοῦ Ναοῦ. Αἱ ἀκολουθίαι. Οἱ ἱεροψάλται. Σκέψεις.

Διακρίνω τό περίφημον κωδωνοστάσιον τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς• ἕνα πάλλευκον καί πολυσύνθετον κομψόν οἰκοδόμημα ἀπό ὡραῖα λευκά μάρμαρα, μέ κίονας καί κιονίσκους καί τόξα καί τοξίδια, μέ εὔμορφα γεγλυμμένα στολίσματα, ὅπου ἀλλοῦ πουθενά δέν ἔχω ἰδεῖ. Ἄς εἰσέλθωμεν λοιπόν εἰς τήν Μητρόπολιν τῆς Σμύρνης. Μεγάλη, δενδροφυτευμένη, ἀνθόσπαρτος καί δροσόλουστος πλατεῖα, μέ πλατάνους χλοερούς καί εὐώδεις βασιλικούς, περικλείει τόν σεπτόν ναόν τῆς ἁγίας Φωτεινῆς, ταπεινόν ἔξωθεν, εὐτελῆ, ἄνευ τρούλλου, πλήν γέμοντα ἔνδον ἀρχαιότητος, καλλιτεχνημάτων καί κατανύξεως. Καθώς ἐπληροφορήθην, καθ΄ ἧν χρονικήν περίοδον ἐκτίσθη ἡ Ἁγία Φωτεινή, ὁ Σουλτᾶνος εἶχεν ἀπαγορεύσει εἰς τοὺς Ἕλληνας τήν ἀνακαίνισιν ἤ ἀνέγερσιν Ναῶν. Ὅμως οἱ Σμυρναῖοι κατώρθωσαν νά λάβουν μίαν ἄδειαν, ἰσχύουσαν διά 40 ἡμέρας. Κτίσται λοιπόν 100 μέ βοηθούς ἄλλους τόσους, θεμελιωθέντος τοῦ Ναοῦ, εἰργάζοντο καί τάς νύκτας ἀκόμη, ἵνα καταστῇ δυνατόν νά τελειωθῇ ὁ Ναός ἐντός τῆς ὁρισθείσης προθεσμίας. Ὅπερ καί κατωρθώθη. Ὅμως ἀπέμεινε μικρόν μέρος αὐτοῦ, πρός τόν Νάρθηκα, ἄστεγον. Ἐπειδή δέ ἐξημέρονε Κυριακή, καί εἶχεν ἀποφασισθῇ νά γείνουν τά ἐγκαίνια τοῦ Ναοῦ κατ’ αὐτήν τήν ἡμέραν, καί τελεσθῇ ἡ πρώτη λειτουργία, ἐστέγασαν τό μέρος ἐκεῖνο μέ μουσαμᾶν. Πλῆθος λοιπόν κόσμου, ὅλοι οἱ εὐλαβεῖς Σμυρναῖοι, ἄρχοντες καί ἐργατικοί, καί οἱ τῶν διαφόρων Ἰσναφίων, ἐπλήρωσαν τόν Ναόν μέ χαράν ἀπερίγραπτον, ἡ ὁποία ἄστραπτεν εἰς τά πρόσωπα ὅλων. Αἴφνης ὅμως μία θύελλα, μία λαῖλαψ ἐπισυμβάσα, ἀνέτρεψε τόν μουσαμᾶν, βροχή δέ ραγδαῖα ἐπακολουθήσασα κατεπλημμύρησε τόν Ναόν. Ὅμως, τοῦτο εἶνε τό θαυμαστόν, κανείς δέν μετεκινήθη ἀπό τήν θέσιν ἕως τέλους τῆς θείας Λειτουργίας.

Ἦτο Σάββατον ἑσπέρας ὅτε εἰσῆλθον. Ἐψάλλετο ὁ ἑσπερινός.

Ὁ μητροπολίτης Σμύρνης, ὁ σεβασμιώτατος κ. Βασίλειος, μέ τήν λευκήν γενειάδα του, μέ τήν ἀφελῆ ὅλην μορφήν του καί μέ τά γυαλιά του, ἐχοροστάτει. Παρ’ αὐτῶ, ἐπί χαμηλοτέρου θρόνου, ὁ μέγας ἀρχιδιάκονος ὡς φρουρός• ἑξάς δ’ ὅλη ἱερέων ἐτέλει τόν ἑσπερινόν μετά διακόνων.

Καί δέν ἦτο —μή θαρρῆτε— καμμία πανήγυρις. Ἁπλῶς ἦτο ἁπλῆς Κυριακῆς ἑσπερινός. Σαββατόβραδον. Ἱερεύς ἐν μέσῳ ἱστάμενος ἀνέγνω τό Κάθισμα τοῦ Ψαλτηρίου. Οἱ ψάλται μέ τό ἱερόν των ἔνδυμα, μέ τούς βοηθούς των, ἔψαλλον παναρμονίως ὅλην τήν ἀκολουθίαν τοῦ ἑσπερινοῦ, ἐνῶ ὁ ναός ἐπληροῦτο (ἀκούσατε! ἀκούσατε!) ἐπληροῦτο κόσμου. Ὄχι ἀργοῦ, ἀλλά κόσμου τῆς δουλειᾶς, ὅστις ὅμως ἀφίνει πρός στιγμήν τήν ἐργασίαν του (ἄκουε οὐρανέ! ἐνωτίζου ἡ γῆ!) ἀφίνει τήν ἐργασίαν του, διά νά προσευχηθῇ. (Τί λέγεις, κύριε πρώην πρεσβευτά, ἀπό τό Λονδῖνον, μέ τά γυαλιά; Χρειάζεται μεταρρύθμισιν ἡ ὀρθόδοξος Ἐκκλησία τῆς Σμύρνης;) Μοῦ φαίνεται ὅτι τά κεφάλια μας, δυστυχῶς, χρειάζονται μεταρρύθμισιν καί ξεθυμαίνομεν, πότε εἰς τό κακόμοιρον τό Σύνταγμα καί πότε εἰς τήν δυστυχισμένην τήν Ἐκκλησίαν! Καί ὁ «Ἱερός Σύνδεσμος» τά χάφτει αὐτά τά δόγματα ἀπό τήν Λόντραν, χωρίς νά διαμαρτυρηθῇ. Καί ἠμπορεῖ κανείς νά πιστεύση τοὐλάχιστον, ὅτι δέν εἶναι διαμαρτυρόμενος. Καλό κι’ αὐτό!

Τάξις, σεμνοπρέπεια καί ἀκρίβεια ἀπαράμιλλος. Ποῦ νά φανῇ τό θαῦμα αὐτό ἐν Ἀθήναις, ὅπου ὁ ἑσπερινός τελεῖται σάν κρυφά, σάν ἀγγαρία, σάν μέ ἐντροπήν, μήπως ἀποκληθῶσιν ἀπό τήν Λόντραν βαττολογοῦντες οἱ χριστιανοί.

Ἄξιον σημειώσεως εἶνε, ὅτι ἡ ἑλληνική Χριστιανική κοινωνία τῆς Σμύρνης διεκρίθη πάντοτε, μάλιστα εἰς τοὺς πρό τῆς Ἐπαναστάσεως χρόνους διά τήν εὐσέβειαν, τήν εὐλάβειαν καί τά φιλακόλουθα ὡραῖα χριστιανικά αἰσθήματά τους. Ἠμπορεῖ νά συνετέλεσεν εἰς τοῦτο ἡ ἱστορική Σχολή της, ἡ Εὐαγγελική καλούμενη, ἔνθα ἐδίδαξαν ἐπισημότατοι κληρικοί τῆς Ἑλληνικῆς ὀρθοδοξίας, ἐν οἷς ὁ Μέγας Οἰκονόμος. Ἠμπορεῖ νά συνετέλεσαν εἰς τοῦτο καί οἱ εὐλαβέστατοι ἱεροκήρυκες, ὅπου ποτέ δέν ἔλειψαν ἀπό τήν πόλιν αὐτήν, τήν καθαρῶς Ἑλληνικήν, τούς χρόνους ἐκείνους, ἐν οἷς ὁ ἁγιώτατος ἐκεῖνος Ἰωάννης ὁ ἐκ Λίνδου, διδάσκαλος καί ἑρμηνευτής καί συγγραφεύς ἐκ τῶν εὐδοκιμωτάτων, ὁ γενόμενος Ἀρχιερεύς μετά ταῦτα, τοῦ ὁποίου τά ἱερά συγγράμματα καί σήμερον ἀκόμη ἀναγινώσκονται ἀπό τούς εὐλαβεῖς χριστιανούς, ὡς ἡ Ἀποστολική Σαγήνη, ἡ περίφημος ἑρμηνεία του εἰς τό Ἄσμα Ἀσμάτων καί ἡ Χρυσοπηγή του, ἡ ὄντως χρυσῆ μετάφρασις τῆς ἑρμηνείας τοῦ θείου Χρυσοστόμου εἰς τήν Γένεσιν. Αὐτά ὅλα συνετέλεσαν εἰς τό νά σχηματίσωσιν ἐν Σμύρνῃ μίαν εὐλαβεστάτην κοινωνίαν, ἥτις μεταξύ ἄλλων πλουσιώτατα συνέτρεχεν εἰς τήν ἐκτύπωσιν ἐν Βενετίᾳ ὅλων τῶν ἱερῶν συγγραμμάτων, δι’ ὧν ἐγαλουχεῖτο τό Ἑλληνικόν Γένος ἐν ταῖς μαύραις τῆς δουλείας του ἡμέραις, ὧν ἡ ἀνάγνωσις τόσον εἶχε παιδαγωγήσει χριστιανικούς καί τούς ἀριστοκρατικούς οἴκους ἐκεῖ τῶν Ἑλλήνων, ὥστε πολλοί τούτων ἦσαν αὐτόχρημα Ἐκκλησίαι, ὡς ὁ τοῦ Μαυρογορδάτου, ὡς ἀναφέρουσιν οἱ πρόλογοι τῶν ἐκδόσεων αὐτῶν, ὅπως ὑπῆρχον οἱ οἶκοι τῶν πρώτων Χριστιανῶν, κατά τόν θεῖον Παῦλον.

Θαρρεῖς κ’ εἶναι μουσεῖον χριστιανικόν ἐν ἐνεργείᾳ ὁ ναός αὐτός. Μουσεῖον μάλιστα ζών. Τό σεπτότερον δέ, τό παρέχον τόσον θάμβος, τό καταπλῆσσον ἀμέσως τον εἰσερχόμενον, τό προξενοῦν, τό χορηγοῦν, τό ἐπιβάλλον τήν κατάνυξιν, εἶνε τό μέγα αὐτοῦ τέμπλεον. Ὑψηλόν, βαρύ, μεγαλοπρεπές. Σάν νά σοῦ παρουσιάζεται μέ ὅλην τήν ὑπερήφανον αἴγλην της καμμιά βυζαντινή σκηνογραφία αἴφνης, ἀφοῦ ἔμβῃς εἰς τόν ναόν. Καί τό περιβάλλει ὁ λαός μέ ὅλην τήν ἀγάπην του• τό καμαρώνει, τό λατρεύει.

Εἶδες τό τέμπλεον;

Σέ ἐρωτοῦν πάντοτε, ὅτε περί τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς γίνεται λόγος. Εἶνε ἔργον ἐκ ξύλου καστανοχρόου, τοῦ παρελθόντος αἰῶνος ἤ τῶν ἀρχῶν τοῦ παρόντος, ὅτε δέν εἶχεν ἀκουσθῇ ἀκόμη ἡ Ἀναγέννησις, καί ἔζη ἡ Ἀνατολή μέ τάς παραδόσεις τῆς βυζαντινῆς τέχνης, γνήσια πρότυπα περισώζουσα, ἀριστουργηματικόν λεπτούργημα ξυλογλυπτικῆς. Ὅ,τι εἶναι τά μικροσκοπικά ἁγιοσκαλίσματα τοῦ διασήμου ξυλογλύπτου Κοσμᾶ τοῦ Λαυριώτου, τοῦ ἐπιλεγομένου Κοσμαδέλη. Τό αὐτό εἶνε ἐν μεγαλογραφίᾳ τό τέμπλεον τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς. Ἔργον πολυπλοκώτατον ἀπό τῶν σομακίου πορφυλοκεύκων κιονίσκων του μέχρι τοῦ Μεγάλου Σταυροῦ, ὅστις ἐν μέσῳ φύλλων χρυσῶν, μέσα εἰς τά ἄνθη, τούς ἥλιους τούς χρυσοῦς, ἐστεφανωμένος, νικητής, ἵσταται ὑψηλά, σάν κλωνάρι τρυφερόν πού τό ἐνηγκαλίσθη ὁ κισσός, τρόπαιον καλλίνικον τῆς ὀρθοδοξίας. Ὅλα τά λουλούδια τοῦ κάμπου, ὅλα τά ἀγριολούλουδα τοῦ βουνοῦ, ὅλοι οἱ καρποῖ τῶν δένδρων καί ὅλα τά πουλιά, συνδεθέντα ἀπό τόν ξυλογλύπτην ἁρμονικῶς μέ κλάδους καί φύλλα, εἰς ποικίλους σχηματισμούς, ἀπετέλεσαν τό καλλιτέχνημα τοῦτο, τό μέγα καί σεμνόν, δι’ ὅπερ, θαρρεῖς, ἐκτίσθη ὁ ναός, ἔτσι βιαστικά, μή τυχόν καί φθαρῇ τό καλλιτέχνημα.

Καί ἐξέχουσιν ἐν ἁρμονίᾳ τά ἄνω μέρη αὐτοῦ, σάν ἐξῶσται μέ πύργους, πύργους μέ τάς ἐπάλξεις των, τούς πύργους τῆς Νέας Σιῶν. Εἰς τά δύο δέ θαυμάσια βημόθυρά του ὑπάρχουν ὡραῖαι ξυλόγλυπτοι καί πολυσύνθετοι παραστάσεις, ὡς ἡ Κοίμησις καί τά εἰσόδια τῆς Θεοτόκου.

Κι ἐπί τῶν τοίχων δέ τοῦ ναοῦ, ὑψηλά ὅμως ἐν σκότει, ὑπάρχουσι καλαί τοιχογραφίαι, δυσκόλως φαινόμεναι κάτωθεν. Ἡ ὅρασις τοῦ Ἠσαΐου, ἡ ἀνάβασις τοῦ Ἠλία, οἱ τρεῖς Παῖδες ἐν τῇ καμίνῳ, ὁ Δανιήλ ἐν τῷ λάκκῳ, ἡ ὀπτασία τοῦ Ἰεζεκιήλ, ἡ Σταύρωσις, θαυμάσια γραφῇ, παριστῶσα τήν στιγμήν αὐτήν τῆς σταυρώσεως, ὅτε οἱ σταυρωταί, θηρία, βαστάζουσι τόν Κύριον Ἡμῶν, ἄκακον, ὡς ἀρνίον, ἀγόμενον τοῦ θύεσθαι. Ἡ δέ συνήθης παρ’ ἡμῖν εἰκῶν τῆς Σταυρώσεως, αὐτή ἐπιγράφεται: «Καί κλίνας τήν κεφαλήν παρέδωκε τό πνεῦμα». Ἄλλη ὡραία γραφή ἐπιγράφεται: «ὁ θρῆνος τῆς Παναγίας», ἔνθα θά παρίσταται μόνη ἡ Θεοτόκος, βαστάζουσα νεκρόν τόν Υἱόν αὐτῆς εἰς τάς ἄχραντους ἀγκάλας, μέγαν μεγαλωστί, κατανυκτικώτατον διπρόσωπον σύμπλεγμα, ἀναφρικιαστικάς συγκινήσεις προκαλοῦν.

Καί ὅμως παραδόξως ἤκουσα, ὅτι τό συμβούλιον τῆς Ἑλληνικῆς Κοινότητος ἀπεφάσισε τήν κατεδάφισιν τῆς ἁγίας Φωτεινῆς καί τήν ἀνοικοδόμησιν ἐπί τῶν θεμελίων αὐτῆς ἄλλης μητροπόλεως. Εὐτυχῶς αἱ ἐφημερίδες τῆς Σμύρνης διευθύνονται ἀπό ὀρθοδόξους ἕλληνας, τηροῦντας τά πάτρια ἔργῳ καί λόγῳ. Τῶν ὁποίων τό μάτι δέν ξιππάζεται πρός τήν θέαν τῶν ὀθνείων, οὐδέ τό οὖς σαγηνεύεται ἀπό τούς πολιτισμένους δῆθεν λόγους τῶν ἐν Ἑσπερίᾳ σπουδασάντων θεολόγων καί ἐπιδεικνυόντων τήν σπουδήν αὐτῶν ἐν τῇ καταστροφῇ παντός βυζαντινοῦ, αἱ ἐφημερίδες, λέγω, τῆς Σμύρνης ἐξηγέρθησαν καί ἔγραψαν κατά τῆς μελετωμένης αὐτῆς ἱεροσυλίας, ἥτις ἐλπίζομεν, ὅτι δέν θά συντελεσθῇ.

Τήν ἐπαύριον ἐκκλησιάσθην πάλιν εἰς τήν ἁγίαν Φωτεινήν. Ἐλειτουργοῦσεν ὁ Μητροπολίτης Σμύρνης. Λίγο-λίγο ἐγέμισεν ἡ ἐκκλησία ἀπό Σμυρναίους. Τά ἐργατικά ἰσνάφια, τοῦ ἐμπορίου τοῦ πολυδαιδάλου οἱ ἀντιπρόσωποι, τά πληρώματα τῶν ἐμπορικῶν μας ἱστιοφόρων, ὅπου προτιμοῦν ἰδιαιτέρως τὴν ἁγίαν Φωτεινήν, κατέλαβον ὅλας τάς στοάς, τήν αὐλήν ἀκόμη ὁλόκληρον. Ἦτο προεόρτια τῆς Μεταμορφώσεως, ὡραία ἀκολουθία. Ὁ δέ ὀνομαστός πρωτοψάλτης τῆς Σμύρνης, ὁ γλυκύμολπος Μισαϊλίδης, ἔψαλε τάς ὡραίας καταβασίας «Χοροί Ἰσραήλ» μέ ἰδιαιτέραν τινά διάθεσιν, ἴσως ἐνθουσιασθεῖς ἀπό τήν γοητεύουσαν ποίησιν τοῦ θείου μελωδοῦ Κοσμᾶ, τόσον χαριτωμένα, τόσον γλυκά, ὥστε, ὅταν ἔψαλλε τῆς ἐννάτης ὠδῆς τόν εἱρμόν «Ὁ τόκος σου ἄφθορος ἐδείχθη», παρ’ ὀλίγον νά χειροκροτήσω, παρ’ ὀλίγον νά φωνάξω: Νά μουσική μιά φορά! Καί ὄντως εἶνε γλυκύτατον τό σμυρναϊκόν ἰδίωμα τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς, τό ὁποῖον πρῶτον ἀνέδειξεν ὁ πρωτοψάλτης τῆς Σμύρνης, ὁ ἀηδονόστομος Νικόλαος, τοῦ ὁποίου τά μουσουργήματα ἀκουόμενα ἀφίνουσιν ἀνεξάλειπτον γοητείαν βαθειά εἰς τήν καρδίαν διά τό πάθος των, διά τοῦτο ἐξόχως ἀρέσκουσιν εἰς τοὺς ἱεροψάλτας, ἄν καί εἰς τό Φανάριον, ὅπου προτιμᾶται ἡ αὐστηρά καί ἁπλούστατη γραμμή Πέτρου τοῦ Λαμπαδαρίου, δέν τά δέχονται. Ἐν Ἀθήναις δέ μετά πολλῆς περιπαθείας τά προτιμᾷ πάντοτε καί τά ἐκτελεῖ εἰς τόν ἱερόν Ναόν τοῦ ἁγίου Γεωργίου Καρύτση ὁ ἀγαπητός ἰατρός κ. Θεοχάρης μέ τήν συμπαθητικήν φωνήν του.

Εἰς τήν ἁγίαν Φωτεινήν τελεῖται καθ’ ἑκάστην ἡ θεία Λειτουργία —εἰς τά δύο του παρεκκλήσια ὅμως— δεξιά καί ἀριστερά, κατανυκτικότατα πάντοτε καί σεμνότατα, διότι οἱ ἱερεῖς τῆς ἁγίας Φωτεινῆς ἐναρμονίζουσι τήν φωνήν τῶν σύμφωνα μέ τάς ὁδηγίας τοῦ κ. Μισαηλίδου. Καί οὕτως ἀποκτᾶ μίαν χάριν ἐμμελῆ πᾶσα ἱερουργία των, ἔστω καί ἐν καθημερινῇ. Ἐκεῖνο δέ ὅπου μοῦ ἐκίνησε τήν περιέργειαν ἰδιαιτέρως εἶνε τοῦτο, ὅτι εἰς τάς καθημερινάς αὐτάς λειτουργίας ψάλλει πάντοτε ἕνας τυφλός μέ μίαν γλυκυτάτην φωνήν ψάλτης, ὅστις χωρίς νά βλέπη, ἐξ ἀκοῆς μόνον, ἔμαθε καί ἐκτελεῖ θαυμασίως, χωρίς νά παρεκκλίνῃ διόλου ἀπό τήν γραμμήν τοῦ συνθέτου, χωρίς νά παρίδη κανένα φθόγγον, ὅλα τά ὡραιότερα μουσουργήματα τῶν ὀνομαστότερων πρωτοψαλτῶν τῆς Σμύρνης. Ὦ Σμύρνη μου ὡραία, πατρίς τοῦ τυφλοῦ Ὁμήρου! Ὦ γλυκύτατη Ἰωνία, κοιτίς τῆς τέχνης καί τῶν γραμμάτων. Τόν τυφλόν αὐτόν ψάλτην μ’ ἀρέσῃ νά τόν ἀκούω κάθε πρωί ψάλλοντα τόν Χερουβικόν ὕμνον καί τό Ἄξιον ἐστίν εἰς ἐναρμόνιον πρῶτον ἦχον. Ἔχει τήν καταγωγήν του ἀπό τούς ἀοιδούς τῶν Ὁμηρικῶν ἐπῶν χωρίς ἄλλο.

Πηγή: agiazoni.gr