Μεγαλώνοντας υπεύθυνα παιδιά

Ένα σημαντικό εφόδιο για όλη τους τη ζωή

Η υπευθυνότητα ή η έλλειψή της είναι ένα χαρακτηριστικό που μας συνοδεύει στην ενήλικη ζωή μας, άλλοτε με θετικό κι άλλοτε με αρνητικό αντίκτυπο στις σχέσεις με τους γύρω μας. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό να την καλλιεργήσουμε στα παιδιά μας από μικρή ηλικία ώστε να τους γίνει τρόπος ζωής. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι αν τα παιδιά μας μάθουν στην παιδική τους ηλικία να είναι υπεύθυνα, θα κερδίσουν ένα σημαντικό εφόδιο και για την εφηβεία τους, αφού θα μπορούμε να τους δείχνουμε περισσότερη εμπιστοσύνη. Οι ευθύνες όμως έχουν κι αυτές την ηλικία τους. Το υπαγορεύει άλλωστε και η κοινή λογική: άλλες ευθύνες μπορεί να έχει το δίχρονο, άλλες το τρίχρονο και άλλες το εννιάχρονο παιδί μας. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό να θυμόμαστε ότι, όπως και σε καθετί άλλο σχετικό με την ανάπτυξη και την ανατροφή των παιδιών μας, η υπευθυνότητα αποκτάται σταδιακά και σε… μικρές δόσεις.

Πρώτοι δάσκαλοι οι γονείς

Η υπευθυνότητα δεν είναι έμφυτη στα παιδιά, αντίθετα διδάσκεται και καλλιεργείται. «Συχνά πιστεύουμε ότι η υπευθυνότητα διδάσκεται με τα λόγια» επισημαίνει η κλινική ψυχολόγος Άννα Μαρία Κυριακοπούλου. «Νομίζουμε πως αν πούμε στο παιδί ότι “πρέπει” να μαζέψεις τα πράγματά σου, “πρέπει” να κάνεις αυτό ή εκείνο, το παιδί θα μάθει. Οι περισσότερες όμως έρευνες έχουν δείξει ότι το καλύτερο μοντέλο για τα παιδιά μας είμαστε εμείς οι ίδιοι. Η κάθε μας κίνηση, η κάθε μας συνήθεια ή συμπεριφορά μέσα στο σπίτι καθορίζουν τις αντιδράσεις του παιδιού μας. Το παιδί μάς παρακολουθεί και κάθε μας ενέργεια γράφεται στο υποσυνείδητό του. Έτσι, αν για παράδειγμα του ζητήσουμε να μαζέψει τα ρούχα του ενώ την ίδια στιγμή τα δικά μας είναι πεταμένα δεξιά και αριστερά, δεν θα διατηρήσει στη μνήμη του αυτό που του λέμε αλλά αυτό που βλέπει. Εμείς οι γονείς είμαστε τα ζωντανά μοντέλα και, αν θέλουμε υπεύθυνα παιδιά, πρέπει πρώτα εμείς να γίνουμε υπεύθυνοι».

Μέσα από το παιχνίδι, μαθαίνει

Το πιο σημαντικό και ειδικά στα πρώτα χρόνια ζωής του παιδιού (1-5 ετών) είναι να μάθει να αντιλαμβάνεται τη διαδικασία της υπευθυνότητας ως κάτι ευχάριστο. Ως μια ευχάριστη εμπειρία που θα βιώσει μαζί με τη μαμά και τον μπαμπά. Σταδιακά και καθώς αυξάνονται οι ικανότητές του, οι γονείς θα κάνουν ένα βήμα πίσω αφήνοντας το παιδί να αποκτά όλο και μεγαλύτερη πρωτοβουλία. Ποιος μπορεί να είναι ο καλύτερος τρόπος για να διδάξουμε σε ένα παιδί την υπευθυνότητα;

1. Στα πολύ μικρά παιδιά ο καλύτερος τρόπος για να γίνει αυτό είναι μέσα από το παιχνίδι. Μπορούμε, ας πούμε, να κάνουμε «αγώνα» για το ποιος απ’ τους δυο μας θα μαζέψει πιο γρήγορα τα αυτοκινητάκια στο κουτί. Συνδυάζει έτσι την ταχτοποίηση των παιχνιδιών του με θετικά συναισθήματα: ικανοποίηση που φέρθηκε όπως η μαμά ή ο μπαμπάς, αναγνώριση από το «μπράβο» σας, χαρά από το γέλιο και τη διασκέδαση του «παιχνιδιού».

2. Αυτό που επισημαίνουν οι ειδικοί είναι πως σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να φωνάζουμε στο παιδί, αλλά να του δείχνουμε πολλές φορές και με ήρεμο τρόπο αυτό που θέλουμε να πετύχουμε.

3. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε πως αρκεί ένα βηματάκι τη φορά και να μη ζητάμε από το παιδί πολλά πράγματα ταυτόχρονα.

4. Κάτι εξίσου σημαντικό που χρειάζεται να έχουμε στο μυαλό μας είναι ότι, από τη στιγμή που το παιδί αρχίζει να χρησιμοποιεί το λόγο, πρέπει να του εξηγούμε γιατί του ζητάμε το καθετί, σε τι θα μας βοηθήσει και τι θα ωφεληθούμε μέσα από αυτό που του ζητάμε.

Το ξύλο αποτελεί ψυχική κακοποίηση

Στη χειρότερη περίπτωση μπορεί ως γονείς, λόγω κούρασης ή μετά από ώρες στη δουλειά, να αντιδράσουμε απότομα είτε με μορφή διαταγής (εδώ το ύφος και η έκφραση του προσώπου μας έχει μεγάλη σημασία) είτε μειώνοντας το παιδί αποκαλώντας το με διάφορά επίθετα, π.χ. «είσαι ακατάστατο», «τεμπέλης», ή (ακόμα χειρότερα) να το χτυπήσουμε, να το απειλήσουμε, να το τιμωρήσουμε αυστηρά. «Ας ξεχάσουμε μια για πάντα την έκφραση που τόσο πολύ έχει χρησιμοποιηθεί με περηφάνια στο παρελθόν ως μέθοδος διαπαιδαγώγησης “το ξύλο βγήκε από τον παράδεισο”. Σήμερα αυτή η φράση έχει αντικατασταθεί με τον όρο ψυχική κακοποίηση, η οποία αφήνει τραύματα στα παιδιά, που εξελίσσονται σε διαταραγμένες προσωπικότητες» τονίζει η ειδικός.

Η καλή σχέση είναι το κλειδί της επιτυχίας

Φροντίζουμε επίσης να αναθέτουμε στα παιδιά υπευθυνότητες που αφορούν τον εαυτό τους (καθαριότητα, τακτοποίηση παιδικού δωματίου, πράγματα που αφορούν τη σχολική ζωή) και όχι κάτι που αφορά το δικό μας ρόλο ως γονιών, π.χ. καθαριότητα ολοκλήρου σπιτιού, μαγείρεμα για την οικογένεια, φύλαξη μικρότερου παιδιού. Μην ξεχνάμε ότι εμείς είμαστε υπεύθυνοι για τη φροντίδα των παιδιών και γενικότερα της οικογένειάς μας. Στο ίδιο πλαίσιο «ελέγχουμε» τακτικά τις απαιτήσεις μας ώστε να βεβαιωνόμαστε πως δεν εκμεταλλευόμαστε την καλή πρόθεση του παιδιού.

Βασικό σημείο στο θέμα της υπευθυνότητας των παιδιών είναι η σχέση και η καλή επικοινωνία που έχουμε με το παιδί μας. Όταν το παιδί βλέπει εμάς τους γονείς ως φιγούρες ασφάλειας και εμπιστοσύνης, τότε είναι σαν να δημιουργούμε ένα κανάλι μέσα από το οποίο σταδιακά δίνουμε μηνύματα που αφορούν την υπευθυνότητά του.

Ένας λάθος κι ένας σωστός τρόπος να χειριστούμε μια μικρή αποτυχία (π.χ. αν το παιδί σπάσει ένα πιάτο την ώρα που μαζεύει το τραπέζι)

Ο λάθος τρόπος θα ήταν να φωνάξουμε, να μειώσουμε, να προσβάλουμε το παιδί μπροστά σε άλλους. Ο καλύτερος τρόπος είναι να το απενοχοποιήσουμε, γιατί έτσι κι αλλιώς ένα παιδί που είναι σε ηλικία να μαζέψει π.χ. το τραπέζι μπορεί να καταλάβει ότι έκανε ένα λάθος και δεν ωφελεί να του προσθέσουμε κι άλλο συναισθηματικό βάρος. Επιπλέον, σε μια έντονα αρνητική αντίδραση υπάρχει το ενδεχόμενο να τραυματίσουμε ψυχικά το παιδί. Από την άλλη, αυτό που βοηθάει το παιδί είναι να του πούμε κάτι σαν «δεν πειράζει, δεν το έκανες επίτηδες, καταλαβαίνω ότι δεν ήθελες να το σπάσεις», «σε όλους μας μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο» ή «την επόμενη φορά θα προσέξεις περισσότερο». Το σημαντικό είναι ο δικός μας τρόπος και το ύφος απέναντι στο παιδί.

Μεγαλώνοντας υπεύθυνα παιδιά σε 4 βήματα

Αν και δεν πρέπει να ξεχνάμε πως κάθε ηλικία έχει τα δικά της στάδια, υπάρχουν κάποιοι κανόνες για να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να είναι πιο υπεύθυνα;

1. Ξεκινάμε από νωρίς

Η υπευθυνότητα μπορεί να μπει στη ζωή του παιδιού μας από νωρίς, στα 2 ή 3 του χρόνια που μπορεί να μάθει να μαζεύει μόνο του κάποια παιχνίδια ή να πηγαίνει το πιάτο του στο νεροχύτη. Επιβραβεύοντάς το μάλιστα κάθε φορά που τα καταφέρνει, αυξάνουμε την αυτοπεποίθηση και την εμπιστοσύνη του στις ικανότητές του.

2. Προχωράμε σταδιακά

Καθώς το παιδί μεγαλώνει, είναι σωστό να του αναθέτουμε κάποιες υπευθυνότητες στις οποίες μπορεί να αντεπεξέλθει. Μπορούμε μάλιστα να το συζητήσουμε μαζί του, σχολιάζοντας πως έχει πια μεγαλώσει και πιστεύουμε ότι μπορεί μόνο του να κάνει πια μερικά απλά πράγματα, παρουσιάζοντας την υπευθυνότητα ως προνόμιο και όχι ως καθήκον.

3. Έχουμε λογικές απαιτήσεις

Ανάλογα με την ηλικία του παιδιού πρέπει να είναι και τα «καθήκοντα» που του αναθέτουμε. Για παράδειγμα, στην ηλικία των 3 θα ζητήσουμε από το παιδί να συμμαζέψει τις κούκλες από το πάτωμα και να τις βάλει στο παιχνιδόκουτο. Δεν πρέπει να ζητάμε από τα παιδιά πράγματα που είναι δύσκολο να καταφέρουν ή να τα υπερφορτώνουμε με ευθύνες, γιατί μπορεί να φέρουμε το αντίθετο αποτέλεσμα.

4. Επιβραβεύουμε το παιδί σε κάθε ευκαιρία

Το να αναθέτουμε στα παιδιά καινούρια καθήκοντα είναι ένας τρόπος για να αναπτύξουν την υπευθυνότητά τους και να αισθανθούν ικανοποίηση όταν το αποτέλεσμα είναι καλό. Επιδοκιμάστε το αποτέλεσμα, ιδιαίτερα αν το παιδί έχει προσπαθήσει αρκετά για να τα καταφέρει.

Της Ελένης Δασκαλάκη. Με τη συνεργασία της Άννας Μαρίας Κυριακοπούλου, Κλινικής ψυχολόγου με ειδίκευση στην τραυματοθεραπεία παιδιών και εφήβων