Η ΤΙΜΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ (2)

+Πρωτοπρεσβύτερου Αλεξάνδρου Σμέμαν

Δ΄.

Η εκκλησιολογία είναι ένα από τα μεγάλα θέματα της εποχής μας. Το πρώτο πράγμα που θα μπορούσαμε να πούμε για την εκκλησιολογία είναι ότι σήμερα παρατηρείται μια «πόλωση». Μια πόλωση που κινείται ανάμεσα στις έννοιες της εξουσίας και της ελευθερίας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι παλιές πραγματείες «Περί Εκκλησίας» έχουν ξεπεραστεί. Όπως γνωρίζουμε σήμερα, η έμφαση που δινόταν παλαιότερα στη δομή, στους νόμους και το θεσμό ήταν καρπός των Ομολογιακών συγκρούσεων τής Δύσης. Αυτός ο υποβιβασμός τής εκκλησιολογίας στο επίπεδο των θεσμών ή δομών απορρίπτεται σήμερα. Όμως, όπως συμβαίνει συνήθως, το ένα άκρο οδηγεί στο άλλο. Όταν οι άνθρωποι κουραστούν από τις δομές και τα ιδρύματα μεταπηδούν σ’ ένα είδος ψευδαίσθησης ελευθερίας, ξεχνώντας ότι απορρίπτοντας κάποιες δομές προετοιμάζουν άλλες. Η ελευθερία του σήμερα θα είναι οι θεσμοί του αύριο και έτσι θα συμβαίνει πάντοτε. Ίσως είναι καιρός να συνειδητοποιήσουμε ότι, ενόσω ασχολούμαστε με θεσμούς και δομές και όχι με το μυστήριο της Εκκλησίας σε όλο του το βάθος, χάνουμε την ουσία των πραγμάτων.

Τί είναι η Εκκλησία; Εκκλησία από τη μια, είναι φυσικά η δομή και ο θεσμός, η τάξη και η ιεραρχία, οι κανόνες και οι νόμοι. Όμως αυτό είναι μόνο η εξωτερική της όψη. Ποιό είναι το βαθύτερο της περιεχόμενο; Είναι κυρίως και πρωταρχικά αυτό που αλλάζει και μεταμορφώνει την ίδια τη ζωή. Είναι η εικόνα η πρόγευση του Μυστηρίου της Βασιλείας του Θεού. Μπορεί η Εκκλησία να είναι υπό μία έννοια ίδρυμα όμως ο μοναδικός σκοπός αυτού του ιδρύματος είναι να γίνει «Θεοφάνεια», να αποκαλύπτει και να φανερώνει την Εκκλησία ως αναμονή και εκπλήρωση, ως πορεία και προτύπωση. Η Εκκλησία είναι πείνα και δίψα και συγχρόνως «τροφή αθανασίας». Μπορούμε τώρα μέσα από αυτή την προοπτική – αυτή της Εκκλησίας ως ζωής κι όχι του θεσμού – να κατανοήσουμε τη μοναδική θέση της Παναγίας στην «εκκλησιολογία», δηλ. ότι μας βοηθά να κατανοήσουμε την Εκκλησία εκ των ένδον.

Μέσα από τη λατρεία της Εκκλησίας αποκτούμε αυτή την εμπειρία. Με τη λειτουργία της η Εκκλησία υπερβαίνει τον εαυτό της ως ίδρυμα και δομή και γίνεται «αυτό που είναι»: συνάντηση, λατρεία επικοινωνία παρουσία, δόξα και, τέλος, μυστικός γάμος μεταξύ του Θεού και της καινής του κτίσης. Εδώ, στη λειτουργία, βρίσκεται στο επίκεντρο η Παναγία ως η προσωποποίηση, η ίδια η έκφραση, η εικόνα, το περιεχόμενο της απάντησης, το ίδιο το βάθος του ανθρώπινου «ναι» στον Θεό εν Χριστώ Ιησού. Στη λατρεία της Εκκλησίας έρχεται η στιγμή κατά την οποία όλες οι δομές ως δομές εξαφανίζονται· υπερβαίνονται. Είναι ουσιώδεις, αναγκαίες μόνο για να μας οδηγήσουν σ’ αυτή την στιγμή, για να καταστήσουν αυτή την στιγμή δυνατή. Και όταν έρθει, αυτό που θριαμβεύει είναι η ζωή και μόνο η ζωή. Μας δίδεται αύτη η τέλεια εμπειρία της ενότητας και χαράς και εδώ βρίσκεται η Παναγία ως η προσωπική «εικόνα» της Εκκλησίας, αυτής της κίνησης της αγάπης και λατρείας.

Δεν υπάρχει άλλη «εικόνα» της Εκκλησίας εκτός από το ανθρώπινο πρόσωπο που γίνεται εξ ολοκλήρου φορέας του Αγίου Πνεύματος, της «χαράς και ειρήνης» της Βασιλείας του Θεού. Αν ο Χριστός είναι «εικόνα» του Πατρός, η Παναγία είναι «εικόνα» της καινής κτίσης, η Νέα Εύα που ανταποκρίνεται στο Νέο Αδάμ, εκπληρώνοντας το μυστήριο της αγάπης.

Είναι η Νέα Εύα, γιατί συγκατένευσε στο θέλημα του Θεού. «Ιδού η δούλη Κυρίου, γένοιτο μοι κατά το ρήμα σου». Εκείνη τη στιγμή όλες οι ανθρώπινες δομές που προέρχονταν από την αποξένωση του ανθρώπου από το Θεό – ελευθερία και εξουσία, δικαιώματα και υποχρεώσεις, κ.ο,κ. – όλα αυτά ξεπεράστηκαν. Η νέα ζωή εισήλθε στον κόσμο ως ζωή κοινωνίας και αγάπης, όχι «εξουσίας» και «υποταγής». Έτσι, με το να είναι «εικόνα» της Εκκλησίας, η Παναγία είναι εικόνα και προσωποποίηση του κόσμου. Όταν ο Θεός κοιτά τη δημιουργία του, το «πρόσωπο» του κόσμου είναι θηλυκό, όχι αρσενικό. Εμείς οι άντρες, σίγουρα, είμαστε συνεργοί του Θεου. Είμαστε η κεφαλή της οικογένειας, της Εκκλησίας κλπ. Γινόμαστε επίσκοποι, ιερείς, προϊστάμενοι. Δυστυχώς, μερικές γυναίκες σήμερα πιστεύουν ότι κι αυτές μπορούν να γίνουν ιερείς και επίσκοποι. Έχουν λάθος διότι όταν έρθει η αγιότητα και η χαρά, η υψίστη πραγματικότητα και μεταμόρφωση, είναι οι θηλυκές ποιότητες της ταπεινοφροσύνης, της ομορφιάς, της υπακοής και της ολοκληρωτικής αφιέρωσης που κυριαρχούν στην «καινή κτίση» και την στεφανώνουν με θεία δόξα. Έχει συμβολικό χαρακτήρα το γεγονός ότι στο Άγιο Όρος, το μεγαλύτερο μοναστικό κέντρο της Ορθόδοξης Ανατολής, δεν γίνονται δεκτές οι γυναίκες. Όμως, ολόκληρο το Όρος θεωρείται ότι βρίσκεται κάτω από την επιστασία μιας γυναίκας, της Μητέρας του Θεού. Εκείνο που έχουν να μας πουν τα μεγάλα Ρωσικά μυθιστορήματα όπως η “Αννα Καρέννινα ή ο Δρ. Ζιβάγκο είναι ότι η τελευταία λέξη της δημιουργίας φανερώνεται στο μυστήριο της γυναίκας παρά το γεγονός ότι αυτή μπορεί να ταυτίζεται τραγικά με το δαιμονικό πειρασμό και να εκπίπτει από την θεία ομορφιά. Η Παναγία είναι η υψίστη ομορφιά, η δόξα της δημιουργίας. Είναι η κλίμακα, η επιβεβαίωση του τελικού προορισμού όλης της δημιουργίας: ότι ο Θεός θα είναι τελικά τα πάντα εν πάσι, θα πληρώσει τα πάντα με την παρουσία του. Ο κόσμος είναι αποδέκτης της δόξας του Θεού και με αυτή την έννοια είναι «θηλυκός».

Ο κόσμος μας σήμερα καθίσταται «αρσενικός» με την έννοια ότι στηρίζεται σχεδόν εξ ολοκλήρου στις μορφές και τις δομές, σε ιδρύματα και κατηγορίες, όχι όμως στο βαθύτερο περιεχόμενο για το οποίο υπάρχουν αυτές οι δομές, χάριν του οποίου δικαιώνεται η ύπαρξη των δομών. Αυτή η «αρσενική» προσέγγιση έχει επηρεάσει και την ίδια τη θεολογία. Όμως η «Θεοφάνεια» της Εκκλησίας βρίσκεται στον αντίποδα αυτών των δομών ως η εκπλήρωση τους. Έρχεται η στιγμή κατά την οποία ο θεσμός εξαφανίζεται, παρόλο που χωρίς αυτόν, αυτή η στιγμή δεν θα ερχόταν. Αυτό συμβαίνει όταν η Εκκλησία ενεργοποιείται ως «χαρά και ειρήνη» εν Πνεύματι Αγίω και γίνεται εδώ και τώρα πρόγευση της ερχόμενης Βασιλείας. Στο κέντρο αυτής της στιγμής συναντούμε την Παναγία ως την έκφραση της, την κίνηση και τελειοποίηση της. Δεν είναι το «αντικείμενο» της προσευχής και της λατρείας αλλά η ίδια η έκφραση τους. Στο πρόσωπο της συναντάται η ομορφιά και η ταπείνωση, η ύλη και το πνεύμα ο χρόνος και η αιωνιότητα· αυτή είναι η πραγματική εμπειρία της Εκκλησίας και η Παναγία είναι το επίκεντρο και η ζωή αυτής της εμπειρίας. Ο κόσμος διψά σήμερα γι’ αυτή τήν εμπειρία.

Νομίζουμε ότι μπορούμε να λύσουμε όλα μας τα προβλήματα σήμερα με «αρσενικά» μέσα – αλλάζοντας τους θεσμούς, υιοθετώντας νέους νόμους, σχεδιάζοντας και υπολογίζοντας. Στο τέλος, βέβαια, αυτό μόνο του δεν μπορεί να κατορθώσει τίποτα. Αυτό που πάντοτε θα κερδίζει, ενώ υποτιμάται, είναι κάτι εντελώς διαφορετικό: είναι το όραμα, η εμπειρία που βρίσκεται πέρα από όλες αυτές τις δομές και τους θεσμούς και η οποία από μόνη της προσδίδει σ’ αυτούς νόημα δηλ η θριαμβεύουσα ταπεινοφροσύνη της Εκκλησίας όπως εκπροσωπείται από την Παναγία. Η Εκκλησία δεν πρέπει να υιοθετεί- όπως φαίνεται να κάνει σήμερα – το πνεύμα του κόσμου με τις διαμαρτυρίες, διαδηλώσεις, πικετοφορίες και όλες αυτές τις «ανθρώπινες, πολύ ανθρώπινες» σοφίες και καταστάσεις. Διά μέσου των αιώνων αυτή υιοθέτησε μια άλλη σοφία μια άλλη εμπειρία κάτι το οποίο κάθε άντρας και γυναίκα κάθε κοινωνία και γενιά, αναζητούν νοσταλγικά Διότι πίσω από όλους τους αγώνες και τις αντιπαραθέσεις που χαρακτηρίζουν τον κόσμο, υπάρχει η μυστική, άγνωστη και υποσυνείδητη επιθυμία για μια τελική σύνθεση, για μια εικόνα του άνθρωπου και της ανθρώπινης φύσης που να πείθει. Αυτό είναι που προσφέρει η Εκκλησία και μόνο αυτή, στον κόσμο.

Αυτό είναι που ονομάζω μαριολογική διάσταση της εκκλησιολογίας. Δεν έχω ξανασυναντήσει μια τέτοια προσέγγιση στη μοντέρνα θεολογία. Αντίθετα αυτό που θέλουμε να αποδείξουμε στον εαυτό μας και τον κόσμο είναι πόσο πολύ είμαστε «αυτού του κόσμου». Γι’ αυτό ντρεπόμαστε να κάνουμε τέτοιες προεκτάσεις με αφορμή το πρόσωπο της Παναγίας θεωρώντας το αδυναμία και συναισθηματισμό. Έχουμε δεχτεί ένα δώρο από τον Θεό και μπορούμε να το μοιραστούμε με τον πεινασμένο και διψασμένο κόσμο, με χαρά και ομορφιά. Η Παναγία είναι η μυστική χαρά όλων όσων κάνει η Εκκλησία στον κόσμο. Μόνο αυτή μπορεί να εξαγνίσει τον κόσμο κι όχι τα συνέδρια των ιερέων και οι διαμαρτυρόμενοι άλλοι. Αυτή θα μας αποκαλύψει αυτό που χάνουμε κάθε μέρα, το μυστήριο της Εκκλησίας, αυτό χωρίς το όποιο τα πάντα μέσα στην Εκκλησία χάνουν το νόημα τους. Αυτό είναι και ο λόγος για τον οποίο η μαριολογία είναι πάντα επίκαιρη.

Μετάφραση: ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Θεολόγος, Εκπαιδευτικός