Τα αίτια και η αιτία

«Ποιά είναι τα αίτια της νευρώσεως του συγχρόνου ανθρώπου; Πώς μπορεί ο νευρωτικός άνθρωπος της εποχής μας να λύσει το πρόβλημά του;»

Είναι δυστυχώς γεγονός ότι οι ψυχονευρώσεις αποτελούν το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής μας. Ο σύγχρονος άνθρωπος παρουσιάζεται κατ’ εξοχήν νευρωτικός. Ποικίλες εσωτερικές συγκρούσεις, άλυτα και βασανιστικά ηθικά, οικονομικά, επαγγελματικά, οικογενειακά και κοινωνικά προβλήματα, ψυχολογικά αδιέξοδα κι ένα σωρό ψυχικά τραύματα, έχουν δημιουργήσει σε πάρα πολλούς ανθρώπους μια άρρωστη ψυχονευρωτική κατάσταση, με αντίστοιχο αντίκτυπο και στη σωματική σφαίρα. Ο σημερινός άνθρωπος παρά την αφθονία των υλικών αγαθών, αισθάνεται κενός, ανικανοποίητος και αγχώδης. Το άγχος έγινε δυστυχώς η ίδια η ζωή μας. Έτσι, οι ψυχίατροι, οι ψυχιατρικές κλινικές, τα ψυχοφάρμακα και τα ηρεμιστικά περισσεύουν στην εποχή μας με αποκορύφωμα τα ανθρωποκτόνα ναρκωτικά.

Μπροστά σ’ αυτή τη θλιβερή κατάσταση φυσικό είναι να διερωτάται κανείς: Πώς έφθασε, έως εδώ ο άνθρωπος; Ποιά αίτια προκαλούν αυτόν τον αργό ζωντανό θάνατο;

Υπάρχουν βεβαίως τα αίτια, υπάρχει όμως και Η ΑΙΤΙΑ. Ως δευτερογενή αίτια θα μπορούσαμε να επισημάνουμε εκείνα που όλοι μας καθημερινά διαπιστώνομε. Και συγκεκριμένα: Κατ’ αρχήν ο σύγχρονος υλιστικός μηχανικός και τεχνολογικός πολιτισμός μας ευθύνεται σε ένα μεγάλο ποσοστό για την αύξηση του άγχους και των νευρώσεων. Γέμισε βέβαια τη ζωή μας με κομφόρ και ανέσεις, πνίγει όμως τη φωνή της ψυχής, που έχει κι αυτή την πείνα και τη δίψα της. Σήμερα πατώντας ένα κουμπί, έχουμε φως, θερμότητα, ψύξη, αυτοκίνηση, τηλεπικοινωνία κ.λπ. Ποιό κουμπί όμως θα μπορέσει να συγκρατήσει την ακόρεστη βουλιμία του ανθρώπου για κατοχή, κατανάλωση, αισθησιακή απόλαυση χωρίς όρια και φραγμούς;

Διότι τί δημιουργεί σήμερα το άγχος; Κυρίως η απληστία και η πλεονεξία μας.

Ο λογοτέχνης Χρ. Μαλεβίτσης γράφει: «Όταν υστερούμασταν το ψωμί, τη φωτιά, τη στέγη, ήμασταν πλούσιοι από Θεό. Τώρα που χορτάσαμε, στερηθήκαμε το Θεό».

Ένα άλλο που σπάει τα νεύρα του σημερινού ανθρώπου είναι η ταχύτητα σε όλα τα επίπεδα της ζωής. Ο ρυθμός της ζωής έχει καταστεί γοργότατος, εν συγκρίσει με παλαιότερες εποχές, και μας υποχρεώνει να γίνουμε σε όλα μας βιαστικοί και ανυπόμονοι. Όχι λιγότερο δυσμενή επίδραση επί του νευρικού μας συστήματος ασκούν οι εκκωφαντικοί θόρυβοι αυτοκινήτων, μεγαφώνων, ραδιοφώνων κ.λπ., γενικά η λεγόμενη ηχορύπανση. Όλα σήμερα ηχούν στη διαπασών. Η ακουστική μας όμως αντοχή δεν είναι απεριόριστη. Γι’ αυτό έχουμε ως αποτέλεσμα την ψυχική κόπωση.

Επίσης όλοι συμφωνούν στο ότι η απομάκρυνση του συγχρόνου ανθρώπου από τη φύση και τη φυσική ζωή και ο εγκλωβισμός του μέσα στις πολυκατοικίες των τσιμεντουπόλεων, έχει συμβάλει τα μέγιστα στη δημιουργία νευρωτικών καταστάσεων. Η δηλητηριασμένη ατμόσφαιρα των μεγαλουπόλεων, τα αποπνικτικά καυσαέρια, η μόλυνση του περιβάλλοντος, η νοθεία, η βία και η τρομοκρατία οπωσδήποτε επιτείνουν το άγχος.

Αλλά και η μαζοποίηση και η απώλεια του ανθρωπίνου προσώπου, που συντελείται μέσα στις σύγχρονες καταναλωτικές λεγόμενες κοινωνίες, αλλοτριώνει αφάνταστα τον άνθρωπο και τον ταλαιπωρεί εσωτερικά. Ο προαναφερθείς λογοτέχνης ωραιότατα παρατηρεί: «Όσο πάω και μικραίνω μέσα στις πολυάνθρωπες πόλεις. Γίνομαι ένα μόριο περιφρονημένο. Στο λεωφορείο είμαι ένα αντίτιμο εισιτηρίου. Στη δημοκρατία μια ψήφος. Στο στρατό μια λόγχη. Αλλού τίποτα. Μόνο κοντά Σου νοιώθω εκλεκτός».

Ας προσθέσουμε στα πάρα πάνω και την ενοχή που έχουν τα λεγόμενα μέσα μαζικής ενημερώσεως, που συχνά γίνονται μέσα μαζικής εξαγριώσεως, με τις διάφορες ειδήσεις, εικόνες, εκπομπές ή θεωρίες, που εξεγείρουν τα κατώτερα ένστικτα του άνθρωπου και ταράζουν τον ψυχικό του κόσμο.

Τέλος να πούμε για το έμμονο αίσθημα ανασφάλειας, που κατατυραννεί σήμερα όλη την ανθρωπότητα, εξ’ αιτίας των πολέμων και των εξοπλισμών και κυρίως του φόβου ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος του κόσμου.

Έκτος όμως αυτών των δευτερογενών αιτίων, όπως προείπαμε, υπάρχει και η πρωτογενής αιτία. Πίσω από τα πολλά προβλήματα υπάρχει το ένα πρόβλημα, το ηθικό και πνευματικό πρόβλημα του ανθρώπου. Αυτό είναι το παν-πρόβλημα (Πόποβιτς). Ο μεγάλος ψυχολόγος και ιδρυτής της ψυχολογίας του βάθους Γιούγκ παραδέχεται ότι βαθύτερα αίτια των διαφόρων εσωτερικών διαταραχών είναι η διαταραχή των σχέσεων του ανθρώπου με το Θεό και τον ηθικό νόμο, το «θρησκευτικό πρόβλημα», όπως το ονομάζει. Και ο Ηeinen διαπρεπής ψυχίατρος παρατηρεί: «Σε μία κοινωνία στην οποία η νεύρωση εμφανίζεται πολύ συχνά, οι σχέσεις μεγάλου πλήθους ανθρώπων προς τον Θεόν εμφανίζονται ταραγμένες». Επαληθεύεται έτσι ο λόγος του Θεού προς τον Κάιν μετά την εγκληματική του πράξη: «τρέμων και στένων έση επί της γης» (Γεν. 4,12).

Οι άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας μας, οι μεγάλοι αυτοί ανατόμοι της ανθρώπινης ψυχής, αιώνες ολόκληρους προ της ψυχολογίας του βάθους και της ψυχιατρικής έχουν επισημάνει ότι η αμαρτία και οι πολυποίκιλοι πλόκαμοί της, καθώς και τα συνακολουθούντα αισθήματα ενοχής, ευθύνονται για τις διάφορες ψυχικές παθήσεις «Η κακία νόσος εστί της ψυχής – διδάσκει ο Αββάς Ισαάκ – τα πάθη δε αρρωστία εστί της ψυχής». Γι’ αυτό και η ομόφωνη και επίμονη σύστασή τους είναι: «μη προσκρούσαι Θεώ». Ο άνθρωπος είναι βαθύτατα και εκ φύσεως θρησκευτικό ή καλύτερα θεολογικό ον. Αυτό σημαίνει ότι όταν οι σχέσεις αυτών των δύο προσώπων (Θεού και ανθρώπου) διασαλεύονται, αναπόφευκτα διαταράσσεται και η εσωτερική μας αρμονία.

«Από πολλές κατευθύνσεις προβάλλεται ζωηρά η υπαρξιακή σημασία των αισθημάτων ενοχής που κατατυραννούν το σύγχρονο άνθρωπο. Το ασυνείδητο μέρος του ανθρώπου υποφέρει και πάσχει από την πίεση απωθήσεων, που το περιεχόμενο τους αποτελούν ισχυρές ηθικές συγκρούσεις» (Καθηγ. Ι. Κορναράκης). Η αμαρτία, λοιπόν, γενικά είναι το «αγκάνθι» που πληγώνει την ανθρώπινη καρδιά μας και δημιουργεί το ανθρώπινο δράμα. Όπως διδάσκει η ορθόδοξη πατερική ανθρωπολογία και ψυχιατρική από τότε που εισέβαλε το κακό στον κόσμο και όταν διαπράττεται στη συνέχεια από τον κάθε άνθρωπο, επιφέρει εξωτερική και εσωτερική διάσπαση. Ο άνθρωπος παρουσιάζεται διχασμένος και διασπασμένος. Άλλα σκέπτεται, άλλα θέλει και άλλα κάνει. Αυτή η έλλειψη εσωτερικής ενότητας αποτελεί την ουσία της νευρώσεως. «Η παραβίασις του θείου νόμου, πλην της διαταράξεως των σχέσεων Θεού και ανθρώπου, επέφερε και την προσωπική κατάρρευση του ανθρώπου. Αυτή συνίσταται βασικώς στη διάσπαση της προσωπικότητος και στη διατάραξη των ψυχοσωματικών σχέσεων μέσα στον άνθρωπο. Τα αρμονικώς συνεργαζόμενα στοιχεία του, η ψυχή και το σώμα, διασπάσθηκαν και κατέστησαν αντίπαλα ή ανταγωνιστικά μεταξύ τους.

Η διεσπασμένη προσωπικότης έχει φυσικά και διχασμένες λειτουργίες. Διασπάται η ενιαία και «ολόκληρη» έως τότε αίσθησις σε σωματική και πνευματική· και η μεν πρώτη, πενταμερής πλέον, αναφέρεται στο εμπαθές μέρος του ανθρώπου, η δε δεύτερη στο νοερό μέρος. Έπειτα διασπάται και ο νους, απέκτησε δυό ξεχωριστές γνώσεις, εγκόσμια και πνευματική. Τέλος διασπάται το φρόνημα σε δύο αντιμαχόμενα μέρη, το σαρκικό και το πνευματικό.» (Παναγ. Χρήστου «Το μυστήριο του άνθρωπου, σελ. 27). Είναι ομολογουμένως μια δραματική κατάσταση, που τη βιώνει ο μακράν του Θεού αλύτρωτος άνθρωπος.

Δέστε πως περιγράφει ο Απ. Παύλος την τραγικότητα αυτού του εσωτερικού διχασμού: «Συνήδομαι γαρ τω νόμω του Θεού κατά τον έσω άνθρωπον. Βλέπω δε έτερον νόμον εν τοις μέλεσί μου αντιστρατευόμενον τω νόμω της αμαρτίας τω όντι εν τοις μέλεσί μου. Ταλαίπωρος εγώ άνθρωπος! τις με ρύσεται εκ του σώματος του θανάτου τούτου;» (Ρωμ. 7,22).

Ευτυχώς όμως υπάρχει λύση για το ανθρώπινο δράμα. Γι’ αυτό και προχωρεί ο Παύλος: «Ευχαριστώ τω Θεώ δια Ιησού του Κυρίου ημών». Η λύση είναι ο Θεάνθρωπος Χριστός, η σαρκωμένη και σταυρωμένη Αγάπη.

Συνειδητοποιώντας ο άνθρωπος ότι η βαθύτερη ρίζα κάθε νευρωτικής καταστάσεως είναι η ενοχή της αμαρτίας και ότι η θεραπεία του εξαρτάται από την απελευθέρωσή του απ’ αυτήν, έρχεται «εν μετανοία και πίστει» στο Σωτήρα και έτσι δια της αφέσεως αφαιρείται το αγκάνθι. Ωραιότατη είναι η συμβουλή που δίνει ο Αββάς Ποιμήν σε κάποιον που τον ερώτησε τι έπρεπε να κάνει για να απελευθερωθεί από την πικρή και βασανιστική ενθύμηση της ένοχης του: «Είναι δυνατόν – είπε – να έχει κανείς πυρ εις τα δεξιά και δοχείον ύδατος εις τα αριστερά του. Όταν λοιπόν δυναμώσει η φωτιά, ας πάρει από το δοχείον ύδωρ, δια να την σβήσει. Υπό το πυρ εννοώ – συνέχισε ο Αββάς Ποιμήν – τον σπόρον του εχθρού, δηλ. τον κακόν λογισμόν υπό δε το ύδωρ την δυνατότητα να ριφθώμεν ενώπιον του Θεού και να επιζητήσωμεν το έλεος Του» (Ευεργετινός Α’. σελ. 136).

Συμπερασματικά λέμε ότι η νεύρωση του σύγχρονου ανθρώπου δεν θεραπεύεται απλώς με ψυχιάτρους και ψυχοφάρμακα. Η σύγχρονη ψυχολογία και ψυχιατρική, είναι αδύνατον να βοηθήσει λυτρωτικά τους συγχρόνους νευρωτικούς και ταραγμένους ανθρώπους, κυρίως, γιατί αγνοεί ή παραθεωρεί το υπαρξιακό γεγονός της πτώσεως του ανθρώπου, την ύπαρξη και τη δράση του πονηρού και τέλος την αποτελεσματική ενέργεια της θείας χάριτος. Στο μυστήριο της μετανοίας και εξομολογήσεως που διαθέτει η Εκκλησία μας, τα αισθήματα ένοχης ή καλύτερα αυτή αύτη η ενοχή μας, χωρίς να επικαλύπτεται ή να λησμονείται με τεχνητά μέσα, ανακαλείται στην επιφάνεια της συνειδήσεως, καταδικάζεται διά της αυτομεμψίας και εν συνεχεία αποβάλλεται (όπως ο εμετός), για να εξαφανισθεί τελείως από τον ορίζοντα της ψυχικής ζωής. Ο πολύς Ευδοκίμωφ, στο βιβλίο του «Η πάλη με τον Θεό» (σελ. 204) ευστοχότατα παρατηρεί:

«Η κακή συνείδηση δεν είναι μόνον ο έλεγχος για το σφάλμα που έγινε, άλλα επίσης η νοσταλγία της χαμένης αθωότητος. Ο άνθρωπος ζητεί τη συγγνώμη, αλλά στα τρίσβαθα του θέλει την εκμηδένιση του κακού και αυτή η κατάλυση η τόσο επιθυμητή, είναι εκείνη που απαιτεί την μυστηριακή άφεση. Το εξωτερικευμένο σφάλμα, ακόμη και όταν το ειπεί κανείς και έτσι το αντικειμενοποιήσει και το προβάλει, ας πούμε, προς τα έξω, μπορεί ακόμη να προκαλεί ενοχλητικά απ’ έξω. Μόνον η μυστηριακή άφεση το καταστρέφει οριστικά και φέρει την πλήρη θεραπεία. Οι πιστοί ψυχίατροι γνωρίζουν αυτή τη μυστηριακή ενέργεια της πλήρους απελευθερώσεως και στέλλουν συχνά τους ασθενείς τους να ολοκληρώσουν τη δική τους νοσηλεία στην εκκλησιαστική «κλινική». Η απέραντη σημασία της εξομολογήσεως βρίσκεται μέσα σ’ αυτήν την ύψιστη απελευθέρωση».

Έτσι την οδύνη της αμαρτίας διαδέχεται η άρρητος ηδονή της σωτηρίας. Όπως την ηδονή της αμαρτίας την είχε ακολουθήσει η οδύνη των τύψεων.

Η καρδιά τώρα ηρεμεί, οι ψυχικές δυνάμεις ενοποιούνται αρμονικά και η ειρήνη «η πάντα νουν υπερέχουσα» βασιλεύει απ’ άκρου εις άκρον της ανθρώπινης προσωπικότητος. Ευλογημένη εμπειρία…

(Αρχ. Α. Καραματζάνη, Οι Πατέρες και τα προβλήματα της ζωής μας, εκδ .Ι. Μ. Αγ. Αθανασίου Κολινδρού, 1988, σ.46-54).