ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑ

Φαίνεται πως σε κάθε εποχή και σε κάθε φάση της ιστορίας της ανθρωπότητος το βασικό πρόβλημα της ανθρώπινης προσωπικότητος ήτο, και φυσικά εξακολουθεί πάντοτε να είναι, το πρόβλημα της αυτογνωσίας. Παρά το γεγονός, ότι ο άνθρωπος είχε και έχει πάντοτε μια άσβεστη δίψα και μια ασυγκράτητη περιέργεια να γνωρίσει τον κόσμο που τον περιβάλλει, το ερώτημα· ποιος είναι και ποια είναι η φύση του, αποτελεί το πιο καυτό πρόβλημα της ζωής του.

Αναμφιβόλως το καυτό αυτό πρόβλημα αντιμετωπίζεται και εξετάζεται συνήθως κάτω από το φως του φιλοσοφικού στοχασμού ή ειδικότερα κάτω από το φως των ψυχολογικών ερευνών, που αποσκοπούν σε μια συγκεκριμένη και άμεση απάντηση στο ερώτημα· ποιος είναι ο άνθρωπος και πως λειτουργεί ο εσωτερικός του κόσμος. Αλλά από πλευράς υπάρξεως το πρόβλημα αυτό είναι καυτό γιατί κατά κανόνα απασχολεί άμεσα κάθε άνθρωπο. Είτε μορφωμένος είναι ο άνθρωπος είτε αμόρφωτος, είτε πλούσιος είτε πτωχός, είτε άνδρας είτε γυναίκα, είτε νέος, είτε ηλικιωμένος, είτε ανήκει σ’ οποιαδήποτε άλλη κατηγορία, φθάνει σε μερικές στιγμές της ζωής του που το ερώτημα: ποιος είναι, τι κρύβει μέσα του, γιατί αισθάνεται έτσι ή αλλιώς, που πηγαίνει, αποτελεί μια πολύ βαθειά πνευματική κρίση, μια άμεση εμπειρία που δονεί ισχυρά την εσωτερικότητα του, το πνεύμα του. Βέβαια ο μορφωμένος άνθρωπος, αυτός που με τη βοήθεια μιας πνευματικής καλλιέργειας γνωρίζει να εμβαθύνει στα προβλήματα της ζωής, βιώνει σε πιο μεγάλο βάθος και σε πιο μεγάλη έκταση μια τέτοια κρίση. Αλλά και ο άνθρωπος των ολίγων γραμμάτων ή ο αγράμματος άνθρωπος, ο απλός άνθρωπος του μόχθου της ζωής και εκείνος συγκλονίζεται και δονείται εσωτερικά από ορισμένες εμπειρίες της ζωής που τον θέτουν μπροστά στο ερώτημα: ποιος είμαι, πού πηγαίνω, γιατί ζω. Μια αρρώστια, ένας θάνατος, μια άλλη καταστροφή, μια απογοήτευση, μια αποτυχία, αποτελούν συνήθως προκλήσεις και αφορμές για να ανοίξει κανείς διάλογο με τον εαυτό του, αναζητώντας απαντήσεις που αφορούν όλη την ύπαρξη του, την υπόσταση του.

***

Από την άλλη μεριά, είναι ευνόητο ότι, εκείνος που έχει πλούσιες γνώσεις αυτογνωσίας, που είναι σε θέση να γνωρίζει κάπως τον εαυτό του, το χαρακτήρα του, αντιμετωπίζει την πραγματικότητα πολύ καλύτερα από εκείνον που δεν γνωρίζει τον εαυτό του. Ιδιαιτέρως, κατά την ανάπτυξη των διατομικών σχέσεων μέσα στην οικογένεια, στη φιλία, στο επάγγελμα, η αυτογνωσία είναι πάντοτε ένας ουσιαστικός όρος ομαλής προσαρμογής στις σχέσεις αυτές.

Άλλα το πρόβλημα της αυτογνωσίας είναι ακριβώς ένα πρόβλημα. Και όπως είπαμε ένα καυτό πρόβλημα. Γιατί ενώ από την μια μεριά η αυτογνωσία είναι ένα θετικό στοιχείο της ζωής, από κάθε άποψη, από την άλλη η απόκτηση της είναι το πιο δύσκολο επίτευγμα. Ο Jung υπεγράμμισε με δυο λέξεις τη βασική δυσκολία της αποκτήσεως ψυχολογικών πορισμάτων μ’ ένα κύρος αντικειμενικό και καθολικό, όταν είπε ότι· «δυστυχώς η ψυχή είναι το αντικείμενο της ψυχολογικής ερεύνης και συγχρόνως το υποκείμενο της». Δηλ. η ψυχολογική έρευνα και επομένως η αυτογνωσία, προσκόπτει σε μια δυσχέρεια που δεν συναντά κανείς σε καμιά άλλη επιστήμη· στην σύμπτωση του ερευνώντος και ερευνωμένου. Ο ψυχολόγος ερευνητής ή αυτός που επιχειρεί να γνωρίσει τον εαυτό του, είναι συγχρόνως ερευνών και ερευνώμενος. Αυτή η πραγματικότης δικαιολογεί, κατά ένα μεγάλο μέρος, την ποικιλία των ψυχολογικών θεωριών, γιατί, όπως επίσης υποστηρίζει ο Jung και παραδέχεται κάθε ειλικρινής ερευνητής, αυτός που έρευνα τα ψυχικά φαινόμενα, δεν μπορεί να απαλλαγεί από τα υποκειμενικά του στοιχεία, από τις ψυχολογικές και πνευματικές του προϋποθέσεις. Γιατί, εξ άλλου, αν ήτο δυνατόν να απαλλαγή, τότε δεν θα είχε τη δυνατότητα να πραγματοποιήσει μια τέτοια έρευνα. Έτσι, είτε το θέλει είτε όχι, ο ψυχολόγος ερευνητής, ερευνά τα ψυχικά φαινόμενα με το πρίσμα της ατομικής του ψυχολογίας, της προσωπικής του εμπειρίας. Αλλά με τον τρόπο αυτό δυσκολεύεται συχνά να φθάσει σε πορίσματα αντικειμενικού κύρους. Χρειάζεται να επαναλαμβάνει τις έρευνες του, να τις διασταυρώνει με τα πορίσματα άλλων ερευνητών και να παραδέχεται απροκατάληπτα τα πορίσματα εκείνα που κατά τεκμήριο έχουν κάποιο κύρος αντικειμενικό. Στην περίπτωση όμως του ανθρώπου που δεν είναι ψυχολόγος αλλά που θέλει να γνωρίσει τον εαυτό του, οι δυσκολίες είναι μεγαλύτερες, αν προσπαθεί να επιτύχει μόνος του την αυτογνωσία.

* * *

Πράγματι! Πώς μπορεί μόνος του να γνωρίσει κανείς τον εαυτό του, αφού τη στιγμή που ερευνά ή κρίνει, είναι συγχρόνως ο ερευνητής και το ερευνώμενο; Κι’ έπειτα, ποιος άλλος θα μπορούσε να τον βοηθήσει, αφού κι’ αυτός ο άλλος θα τον έκρινε με στοιχεία που θα αντλούσε, συνειδητά ή ασυνείδητα, από το βάθος της δικής του προσωπικότητος; Τα ερωτήματα αυτά καθορίζουν το βάθος και το πλάτος του προβληματισμού που καλύπτει όλη την περιοχή της προσπάθειας της αυτογνωσίας. Και είναι γεγονός ότι ο προβληματισμός αυτός γίνεται οξύτερος στην περίπτωση που αντιλαμβάνεται κανείς το μεγάλο ρόλο της ασυνειδήτου ψυχικής ζωής στην όλη πορεία της ψυχικής και πνευματικής εξελίξεως της προσωπικότητος. Είναι δηλαδή γεγονός ότι η πιο βασική δυσχέρεια στην προσπάθεια της αυτογνωσίας είναι η αδυναμία του άτομου να εισέλθει στην περιοχή του ασυνειδήτου ψυχικού κόσμου. Οι ασυνείδητες δυνάμεις και λειτουργίες της προσωπικότητος, κρυμμένες ακριβώς στη σκιά της, παίζουν ένα ρόλο που, τις πιο πολλές φορές, κι’ όταν γίνεται αντιληπτός, έχει ένα παραπλανητικό χαρακτήρα.

Πώς μπορεί λοιπόν κανείς με όλες αυτές τις βασικές δυσχέρειες να προσεγγίσει το βάθος της προσωπικότητας του, να γνωρίσει τον εαυτό του και δια της γνωριμίας αυτής να λάβει τις απαντήσεις στα βασικά προβλήματα της ζωής του; Έχει, αλήθεια, δίκαιο ο φιλοσοφικός στοχασμός που σημειώνει ότι το μεγαλύτερο μυστήριο για τον άνθρωπο είναι αυτός ο ίδιος ο άνθρωπος. Γιατί ο άνθρωπος παραμένει πάντα «αυτός ο άγνωστος», κατά τη σκέψη του Carrel. Πράγματι, ποιος μπορεί να αμφισβητήσει το γεγονός, ότι αιώνων προσπάθειες αυτογνωσίας και ψυχολογικής ερεύνης δεν μας έχουν δώσει μέχρι τώρα παρά πολύ λίγα στοιχεία, που μπορούν να μας προβάλλουν μια στοιχειώδη και πάντοτε αμυδρή εικόνα της εσωτερικότητος του ανθρώπου!

Η πραγματικότης αυτή δείχνει λοιπόν πως η αυτογνωσία είναι δυνατή μόνο υπό όρους. Και τους όρους αυτούς μόνο μέσα στην ορθόδοξη πνευματικότητα μπορεί κανείς να εύρει και μάλιστα στη βίωση του Μυστηρίου της Μετανοίας. Το μυστήριο τούτο προσφέρει, με τη δύναμη της θείας Χάριτος, μυστικές εμπειρίες αυτογνωσίας και γενικώς γνώσεις που αναφέρονται στο κρυμμένο βάθος της ανθρώπινης προσωπικότητος. Το μυστήριο της Μετανοίας δεν είναι μόνο μια χαρισματική πράξη αφέσεως και συγχωρήσεως των αμαρτιών αλλά και μια αποκάλυψη πτυχών του εσωτερικού ανθρώπου, μια μυστηριακή πηγή αυτογνωσίας. Και εδώ θα πρέπει να προσέξει κανείς ιδιαιτέρως, ότι ενώ στην περιοχή άλλων προσπαθειών αυτογνωσίας, απαιτείται μακρός χρόνος και κοπιαστική πορεία, με τη βοήθεια διαφόρων μεθόδων, για να κερδηθεί μια προσωπική γνώση, στην περιοχή τής ορθοδόξου πνευματικότητος απαιτείται μόνο μια βαθειά συναίσθηση της προσωπικής αμαρτωλότητος και μια συντριβή μπροστά στην αμαρτωλότητα αυτή. Τα υπόλοιπα τα προσφέρει πλούσια το μυστήριο της μετανοίας σαν Χάρισμα και σαν αποκάλυψη.

Στον πνευματικό αγωνιστή, που συντρίβεται ειλικρινά μπροστά στη βαθειά του αμαρτωλότητα, το μυστήριο της Μετανοίας προσφέρει το χάρισμα της διακρίσεως, ενώ συγχρόνως του αποκαλύπτει όλο και βαθύτερες πτυχές του εσωτερικού του κόσμου. Η διάκριση είναι μια πνευματική λειτουργία της προσωπικότητος, χάρη στην οποία μπορεί κανείς να προχωρήσει σε μια αυθεντική αυτογνωσία. Αρκεί να ξεκινήσει από ένα υπαρξιακό αυτομηδενισμό, που αποτελεί την αρχή και τό τέλος της αυθεντικής πνευματικότητος.

***

Στο σημείο τούτο πρέπει να θυμηθούμε τον Τελώνη της παραβολής για να κατανοήσουμε τη βασική αυτή αλήθεια της ορθοδόξου πνευματικότητος. Ο Τελώνης, αντίθετα προς τον Φαρισαίο, εμφανίζεται ενώπιον του Θεού συντετριμμένος και εξουθενωμένος από μια αυτογνωσία βαθειάς αμαρτωλότητος. Δεν έχει να δείξει στο Θεό κανένα καλό έργο, καμιά αρετή. Δεν τολμά και να υψώσει τα μάτια του στον ουρανό. Ένα μόνο πράγμα γνωρίζει: τη μηδαμινότητά του, τήν ευτέλεια του, την αναξιότητά του μπροστά στο Θεό. Γι’ αυτό η προσευχή του είναι έκφραση μιας εξουθενωτικής αυτογνωσίας· «Ο Θεός ιλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ και ελέησόν με». Η προσευχή του αυτή τα λέει όλα. Κυρίως όμως μέσα στα λόγια αυτής της προσευχής του Τελώνου περιέχεται όλη η απέραντη σε βάθος και πλάτος αυτογνωσία του. Η προσευχή του μιλάει για την καταπληκτική αυτογνωσία του, για μια γνώση που είναι, αλήθεια, υπερβατική, αφού ξεπερνάει τα όρια του ανθρωπίνου εγωισμού και μάλιστα της αλαζονείας. Η αυτογνωσία του Τελώνη είναι γνώση πέρα και πάνω από τα όρια του ανθρωπίνου εγωισμού, όπως τον γνωρίζουμε μέσα στην καθημερινή ζωή.

Μια τέτοια αυτογνωσία που εκφράζεται σαν αυτομομφή, δηλαδή η αυτομομφή σαν αυτογνωσία, είναι η αρχή και το τέλος της ορθοδόξου πνευματικότητος, που ακτινοβολούν, αιώνες τώρα, οι μεγάλες μορφές των αγίων της Εκκλησίας μας. Ίσως ή πραγματικότης αυτή θα μπορούσε να βοηθήσει τον σύγχρονο άνθρωπο, που θα ήθελε ειλικρινά να κατορθώσει μια αυτογνωσία λυτρωτική. Θα μπορούσε να του υποδείξει τη βίωση της αυτομομφής σαν εμπειρία μιας αυθεντικής αυτογνωσίας !

( Ι. Κ. Κορναράκη, Ψυχολογία και Πνευματική ζωή, Εκδ. «Ορθόδοξος Κυψέλη», Θεσ/κη 1976, σ. 63-70).