Η Παναγία Γοργοϋπήκοος της Βέροιας

Ο ναός της Παναγίας Γοργούπηκόου Βέροιας είναι ένα ακόμη κτίσμα των υστεροβυζαντινών χρόνων. Ο ναός πιθανότατα κτίστηκε πριν τον 15ο αιώνα, όπως προκύπτει από την ανεύρεση σ’ αυτόν τοιχογραφιών οι όποΤες χρονολογούνται στην συγκεκριμένη περίοδο. Στο ϊδιο συμπέρασμα φαίνεται να καταλήγουμε και από το γεγονός ότι κατά την διάρκεια της Οθωμανοκρατίας δεν επιτρεπόταν η ανέγερση καινούργιων ναών παρά μόνο η ανακαίνιση ήδη υπαρχόντων ή η ανοικοδόμηση όσων είχαν καταστραφεί

Ο πρώτος ναός άνηκε στον αρχιτεκτονικό τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Η τοιχοποιΐα του μας παραπέμπει σε υστεροβυζαντινό κτίσμα, πιθανότατα σύγχρονου με την πρώτη φάση τοιχογραφίας που εντοπίστηκε στο ναό και παλαιότερη από τις τοιχογραφίες που σώζονται σήμερα και χρονολογούνται στο δ΄ τέταρτο του 15ου  αιώνα. Η Αγία Τράπεζα του ναού είναι μία μαρμάρινη πλάκα η οποία στηρίζεται σε τμήμα παλαιού κίονα. Από το σωζόμενο μέχρι σήμερα τμήμα του ναού δεν διαπιστώνεται η ύπαρξη παραθύρων σ΄ αυτόν, έκτος από ένα που υπάρχει στον ανατολικό τοίχο του. Βέβαια η μη ύπαρξη παραθύρων συνηθιζόταν στους χρόνους της Τουρκοκρατίας και είναι ένα παράδειγμα το όποιο ακολουθούν και άλλοι ναοί των ιδίων αλλά και των μετέπειτα χρόνων. Δυστυχώς δεν έχουμε περισσότερα στοιχεία για τον παλαιό ναό.

Πολύ αργότερα, πιθανότατα οτά τέλη του 18ου η στις αρχές του 19ου  αιώνα, κατασκευάζεται ο σημερινός μεγαλύτερος ναός. Ο ναός αυτός ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης – ξυλόστεγης βασιλικής. Σ΄ αυτόν έντάχτηκαν τμήματα του παλαιότερου ναού και έτσι ο παλαιός ναός αποτελεί σήμερα το χώρο του διακονικού και τμήμα του νοτίου κλίτους του ναού. Ο χωρισμός ανάμεσα στα τρία κλίτη γίνεται με κιονοστοιχία από ξύλινες κολόνες.

Η είσοδος βρίσκεται στη δυτική πλευρά του ναού, ενώ παλαιότερα διατηρούνταν είσοδος και στον Βόρειο τοίχο.

Το δάπεδο παρουσιάζει ανομοιομορφία και καλύπτεται από τρία διαφορετικά υλικά. Στον χώρο του ιερού συναντάμε δάπεδο από κεραμικά πλακίδια. Ο συγκεκριμένος τύπος συνηθίζεται σε ναούς της ίδιας εποχής δηλαδή σε ναούς του 18ου αιώνα κ.ε. Στο κεντρικό κλίτος το δάπεδο καλύπτεται από μαρμάρινες πλάκες, μεγάλου μεγέθους, ενώ στα δύο κλίτη εκατέρωθεν καλύπτεται με πέτρινες πλάκες μεγάλου μεγέθους και ορισμένες μαρμάρινες.

Το τέμπλο του ναού είναι ξύλινο, νεώτερο και δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον, εκτός από ορισμένα τμήματα παλαιοτέρου τέμπλου τα οποία έχουν ενσωματωθεί σε αυτό. Στο τέμπλο διατηρούνται εικόνες πολύ μεταγενέστερες του παλαιού ναού.

Οι τοιχογραφίες του ναού

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι τοιχογραφίες του ναού οι οποίες ανάγονται στο δ΄ τέταρτο του 15ου αι. και συνδέονται με εργαστήριο αντικλασσικού χαρακτήρα, έργα του οποίου συναντούμε και σε άλλους ναούς της Βέροιας αλλά και στον ευρύτερο χώρο της Μακεδονίας, την συγκεκριμένη εποχή.

Στον ναό της Παναγίας σήμερα σώζονται οι εξής τοιχογραφίες: Παναγία (Πλατυτέρα) ολόσωμη σε στάση δεήσεως, ανάμεσα σε δύο αγγέλους, οι ιεράρχες Ιωάννης ο Χρυσόστομος και Μέγας Βασίλειος, οι Αρχάγγελοι Ουριήλ και Ραφαήλ, ο Άγιος Ρωμανός ο Μελωδός και η παράσταση του Ευαγγελισμού η οποία τοποθετείται εκατέρωθεν της αψίδας του διακονικού.

Εκτός του διακονικού σώζονται οι παραστάσεις της Γεννήσεως και της Υπαπαντής του Χριστού, της Ανάστασης του Λαζάρου και της Βαϊοφόρου ενώ κάτω από αυτές διακρίνονται οι Άγιοι Γεώργιος, Νέστωρ, Μερκούριος, Σαμωνάς, Γουρίας και Άβιβος.

Τιμή του Αγίου Μανδηλίου στον Ναό της Παναγίας Γοργοϋπηκόου

Όπως είναι γνωστό στον ναό της Παναγίας Γοργοϋπηκόου τιμάται και το Άγιο Μανδήλιο.

Για το πότε ξεκίνησε να τιμάται το Άγιο Μανδήλιο και για το πως σχετίστηκε με τον ναό της Παναγίας δεν έχουμε ακριβή στοιχεία. Το μόνο που μπορούμε να υποθέσουμε είναι ότι ξεκίνησε πιθανότατα τον 19ο αιώνα, κι΄ αυτό γιατί η εικόνα του Αγίου Μανδηλίου είναι σύγχρονη με τις άλλες εικόνες του τέμπλου οι οποίες χρονολογικά τοποθετούνται στον αιώνα αυτό.

Πολύ μεταγενέστερα η τιμή του Αγίου Μανδηλίου ενσωματώθηκε στον τίτλο του παρεκκλησίου και έτσι σήμερα αυτό είναι γνωστό ώς «Ιερός Ναός Παναγίας Γοργοϋπηκόου και Αγίου Μανδηλίου».

Οι Εικόνες του Τέμπλου

Το τέμπλο του Ιερού Ναού της Παναγίας Γοργοϋπηκόου κατασκευάσθηκε πιθανότατα κατά τον 19ο  αιώνα και δεν παρουσιάζει κάτι το αξιόλογο πλην ορισμένων κομματιών από παλαιότερο τέμπλο (18ος αι.). Σ΄ αυτά τα κομμάτια ανήκουν τα επιστύλια που περιβάλλουν τις δεσποτικές εικόνες καθώς και ο Γολγοθάς στην κορυφή του τέμπλου. Τα υπόλοιπα μέρη του τέμπλου, όπως και οι εικόνες είναι μεταγενέστερα.

Στο τέμπλο του Ιερού Ναού περιλαμβάνονται εννέα εικόνες, τρεις εκ των οποίων εικονίζουν την μορφή της Θεοτόκου, δύο του Κυρίου, μία του Αγίου Μανδηλίου, μία του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, μία του Προφήτη Ηλία και μία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.

Ο Γολγοθάς είναι τοποθετημένος στην κορυφή του τέμλου και περιλαμβάνει τον Εσταυρωμένο και εκατέρωθεν αυτού την Θεοτόκο και τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο. Τέλος τα βημόθυρα απεικονίζουν την παράσταση του Ευαγγελισμού.

Στο ναό σώζονται επίσης και ορισμένες μεταγενέστερες φορητές εικόνες μεταξύ των οποίων του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, του Αγίου Θωμά, του Αγίου Φανουρίου κ.α.

Με την ευκαιρία ανακαίνισης του παρεκκλησίου και την ευλογία του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου μας, μέλημα του οποίου είναι η λειτουργία όλων των Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών παρεκκλησίων, ο Ιερός Ναός Άγιου Σάββα – Κυριωτίσσης Βέροιας σε συνεργασία με την Εταιρεία Μελετών Ιστορίας & Πολιτισμού Νομού Ημαθίας εξέδωσαν το βιβλίο «Ο Ιερός Ναός Παναγίας Γοργοϋπηκόου Βέροιας – Ιστορία του Ναού και Παρακλητικός κανόνας στην Παναγία Γοργοϋπήκοο». Το μικρόσχημο αυτό βιβλίο αποτελεί μικρή συμβολή στην έρευνα της τοπικής ιστορίας και ιδιαίτερα της ιστορίας των ναών της Βέροιας οι οποίοι αποτελούν στολίδι για την πόλη.

 

Πηγή: Εμμανουήλ Ξυνάδα, υπ. Δρ. Θεολογίας, Ο Ιερός Ναός της Παναγίας Γοργοϋπηκόου Βέροιας, Διμηνιαίο Ορθόδοξο Περιοδικό Ιεράς Μητροπόλεως Βεροίας Ναούσης και Καμπανίας «Παύλειος Λόγος», τεύχος 80, Ιούλιος-Αύγουστος 2009.