Η μορφολογία και η λειτουργία του «μοτίβου των 2 Οδών» (Άννα Κόλτσιου-Νικήτα, Καθηγήτρια Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ)

[Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=161910]

Μέσα σε ένα ευφρόσυνο κλίμα για την πνευματική δωρεά που ο ίδιος απολαμβάνει, ο συντάκτης ευαγγελίζεται τη γνώση αυτή και στους αποδέκτες της επιστολής, προκειμένου να τελειωθούν εν πίστει.

ὑπερευφραίνομαι … μεταδοῦναι ἀφ’ οὗ ἔλαβον, … ἐσπούδασα κατὰ μικρὸν ὑμῖν πέμπειν, ἵνα μετὰ τῆς πίστεως ὑμῶν τελείαν ἔχητε τὴν γνῶσιν[16].

Η επιστολή διακρίνεται σε δύο μέρη. Η διδασκαλία των «Δύο Οδών» βρίσκεται στο δεύτερο μέρος και συνδέεται με τη μετάδοση της γνώσης που περιέχεται στο πρώτο μέρος. Η γνώση αποτελεί την προϋπόθεση που θα οδηγήσει στην οδό του φωτός. Στην οδό του φωτός είναι τεταγμένοι φωταγωγοὶ ἄγγελοι τοῦ θεοῦ, ενώ στην οδό του σκότους ἄγγελοι του σατανά:

Μεταβῶμεν δὲ καὶ ἐπὶ ἑτέραν γνῶσιν καὶ διδαχήν.  Ὁδοὶ δύο εἰσὶν διδαχῆς καὶ ἐξουσίας, ἥ τε τοῦ φωτὸς καὶ ἡ τοῦ σκότους. διαφορὰ δὲ πολλὴ τῶν δύο ὁδῶν. ἐφ’ ἧς μὲν γάρ εἰσιν τεταγμένοι φωταγωγοὶ ἄγγελοι τοῦ θεοῦ, ἐφ’ ἧς δὲ ἄγγελοι του σατανᾶ. καὶ ὁ μέν ἐστιν κύριος ἀπὸ αἰώνων καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας, ὁ δὲ ἄρχων καιροῦ τοῦ νῦν τῆς ἀνομίας[17].

Η αντίθεση φωτός και σκότους, η παρουσία των αγγελικών δυνάμεων και εξουσιών ανακαλούν την παράδοση της ιουδαϊκής αποκαλυπτικής γραμματείας.

Μετά την πρώτη αυτή εισαγωγική γενική θέση, ακολουθεί η αναλυτική εικόνα των «Δύο Οδών», σε μορφή καταλόγου. Προηγείται η περιγραφή της οδού του φωτός που συνοδεύεται αρχικά με οδηγίες και εντολές προτρεπτικού και στη συνέχεια  αποτρεπτικού χαρακτήρα[18].

Και ακολουθεί με τον ίδιο τρόπο η συντομότερη περιγραφή της οδού του σκότους και του θανάτου[19].

Το κείμενο της επιστολής κλείνει σε κλίμα δοξολογίας και ευφροσύνης, με την προτροπή προς τους αποδέκτες που γνωρίζουν τον Κύριο να πορεύονται στο δρόμο του:

διὸ μᾶλλον ἐσπούδασα γράψαι ἀφ’ ὧν ἠδυνήθην, εἰς τὸ εὐφρᾶναι ὑμᾶς. σώζεσθε, ἀγάπης τέκνα καὶ εἰρήνης. ὁ κύριος τῆς δόξης καὶ πάσης χάριτος μετὰ τοῦ πνεύματος ὑμῶν[20].

Μορφολογία και λειτουργία του μοτίβου

Η διδασκαλία των «Δύο Οδών» στην Επιστολή ακολουθεί μορφολογικά τριμερή φόρμα: απόλυτα δυαδική εισαγωγή -αναλυτική υπό μορφή καταλόγου έκθεση αρετών και ελαττωμάτων- καταληκτική εσχατολογική προοπτική.

Η λειτουργία του μοτίβου, το οποίο εμφανίζεται όπως σημειώθηκε παραπάνω στο δεύτερο μέρος, δείχνει να επεκτείνεται τεχνηέντως σε ολόκληρη την επιστολή, τόσο από άποψη μορφής όσο και από άποψη περιεχομένου.

Ειδικότερα, η μορφολογική συνέχεια διασφαλίζεται με την παρουσία και επανάληψη σε όλη την έκταση του κειμένου αγιογραφικών χωρίων, τα οποία περιέχουν εκφραστικά μέσα και όρους που συνδέονται με την  εικόνα της οδού και την πορεία του ανθρώπου[21]:

Παραθέτουμε ενδεικτικά:

ὃς ἔχων ὁδοῦ δικαιοσύνης γνῶσιν ἑαυτὸν εἰς ὁδὸν σκότους ἀποσυνέχει … Μακάριος ἀνήρ, ὃς οὐκ ἐπορεύθη ἐν βουλῇ ἀσεβῶν, καθὼς καὶ οἱ ἰχθύες πορεύονται ἐν σκότει εἰς τὰ βάθη· καὶ ἐν ὁδῷ ἁμαρτωλῶν οὐκ ἔστη … ὅτι ὁ δίκαιος καὶ ἐν τούτῳ τῷ κόσμῳ περιπατεῖ.

Όσον αφορά το περιεχόμενο, η παρουσία του μοτίβου στο δεύτερο μέρος συνδέεται με την παρουσία της γνώσης στο πρώτο μέρος. Η σύνδεση αυτή δεν  αποτυπώνεται μόνο τυπικά στη μεταβατική φράση που συνδέει τα δύο μέρη της επιστολής (μεταβῶμεν δὲ καὶ ἐπὶ ἑτέραν γνῶσιν καὶ διδαχήν), αλλά συνιστά επιπλέον και τον ιδεολογικό πυρήνα του κειμένου. Η επιστολή αποσκοπεί εξαρχής στη μετάδοση της γνώσης, γιατί η γνώση είναι εκείνη που φωτίζει και οδηγεί στη συνέχεια στην ορθή επιλογή μεταξύ των «Δύο Οδών» που περιγράφονται στη δεύτερη ενότητα.

Συνεπώς, η διδασκαλία των «Δύο Οδών» δεν λειτουργεί αποσπασματικά, αλλά συνοδεύει τη σκέψη του συντάκτη από την αρχή μέχρι το τέλος του κειμένου. Αν λάβουμε υπόψη την κρατούσα άποψη  ότι πρόκειται για δύο κείμενα που ενώθηκαν από ένα τρίτο πρόσωπο, θα μπορούσαμε να αποδώσουμε αυτή τη συνοχή στη δημιουργική και ουσιαστική επεξεργασία του κειμένου από το τρίτο αυτό πρόσωπο.

Σε κάθε περίπτωση, το πλέγμα αυτό της συνομιλίας ανάμεσα στα δύο μέρη της επιστολής, αναδεικνύει το δομικό  ρόλο της  διδασκαλίας των «Δύο Οδών» και καθιστά έκδηλη τη γραμματειακή αυτοσυνειδησία του μεταστραφέντος «συντάκτη», ο οποίος ευαγγελίζεται στους γύρω του το φως της γνώσης αλλά και της χάρης του θεού που ο ίδιος  γνώρισε.

[Συνεχίζεται]

[16] Επιστολή 1, 2-5.

[17] Επιστολή 18, 1.

[18] Ἡ οὖν ὁδὸς τοῦ φωτός ἐστιν αὕτη· ἐάν τις θέλων ὁδὸν ὁδεύειν ἐπὶ τὸν ὡρισμένοντόπον, … 2. ἀγαπήσεις τὸν ποιήσαντά σε, φοβηθήσῃ τόν σε πλασαντα, δοξάσεις τόν σελυτρωσάμενον ἐκ θανάτου· … οὐ μὴ ἐγκαταλιπῃς ἐντολὰς κυρίου. 3. οὐχ ὑψώσειςσεαυτόν, ἔσῃ δὲ ταπεινόφρων κατὰ πάντα· οὐκ ἀρεῖς ἐπὶ σεαυτὸν δόξαν, Επιστολή 19, 1-3.

[19] Ἧ δὲ τοῦ μέλαος ὁδός ἐστιν σκολιὰ καὶ κατάρας μεστή. ὁδὸς ἐστιν θανάτουαἰωνίου μετὰ τιμωρίας, ἐν ᾗ ἐστιν τὰ ἀπολλύντα τὴ ψυχὴν αὐτῶν· εἰδωλολατρεία, θρασύτης, ὕψος δυνάμεως, ὑπόκρισις, διπλοκαρδία, μοιχεία, φόνος, ἁρπαγή, ὑπερηφανία, μαγεία, πλεονεξία, ἀφοβία θεοῦ, Επιστολή 20, 1-2.

[20] Επιστολή 21,9.

[21] Δεδομένου ότι τα περισσότερα χωρία που χρησιμοποιεί ο συντάκτης του κειμένου παρουσιάζουν ενότητα περιεχομένου και χαρακτηριστικών, δεν αποκλείει το να προέρχονται από κάποια συλλογή προφητικών ρήσεων που χρησιμοποιούνταν  από τους διδασκάλους χριστιανούς. Ίσως όμως η επιλογή και συλλογή των χωρίων να έγινε και από τον ίδιο το συντάκτη, βλ. Π. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμ. Β, Θεσσαλονίκη 1978, σελ. 402.