Ασκηταριό στα Καυσοκαλύβια κατασκευασμένο με τη συμπλήρωση ξηρολιθιάς στο φυσικό κοίλωμα, που προέκυψε από την τυχαία θέση ενός μεγάλου βράχου (τέλη 17ουαιώνα). Φωτ. Φαίδων Χατζηαντωνίου
O κόσμος του Άθω έζησε και ζει στη σάρκα του όλη την ιστορική πορεία και διαδρομή του γένους, καθώς επίσης και τις πνευματικές του περιπέτειες και εκφάνσεις. Μάλιστα κάποιες από αυτές είχαν επίκεντρο τον ίδιο τον Άθωνα, όπως για παράδειγμα η ησυχαστική κίνηση και έριδα, αλλά και η Φιλοκαλική αναγέννηση, πιο γνωστή ως κίνημα των Κολλυβάδων. Τα βυζαντινά κλέη και η εύνοια των αυτοκρατόρων έδωσαν τη δυνατότητα στο Άγιον Όρος να περάσει από τα ταπεινά κελιά, τις καλύβες και τις σπηλιές στα μεγάλα κοινοβιακά μοναστήρια και συγκροτήματα, τα οποία τα ασφάλισαν από τις εξωτερικές επιβουλές με κάστρα. Στη συνέχεια βέβαια βίωσε και τοίδιοτιςσυνέπειες της άλωσης της βασιλεύουσας και την ευρύτερη εξουδένωση της αυτοκρατορίας των Ρωμιών της Ανατολής. Η αθωνική πολιτεία τήρησε, όπως και ένα μεγάλο κομμάτι του ελληνισμού, τον δικό της κανόνα, τη δική της αιχμαλωσία, για να απελευθερωθεί -ή καλύτερα να αναστηθεί- κι αυτή κατά τους βαλκανικούς πολέμους. (Όπως όλοι οι απελευθερωμένοι ελληνικοί πληθυσμοί έτσι και οι Αγιορείτες υποδέχτηκαν τον ελληνικό στρατό εν μέσω φθινοπώρουμε το «Χριστός Ανέστη» και κωδωνοκρουσίες σε πλήρη αναστάσιμη χαρά και έξαρση).
Στις αρχές Νοεμβρίου του 1912 ο Άθωνας καλωσόρισε το ελληνικό ναυτικό και τον Οκτώβριο του 1913 η ιερά σύναξη των μονών του Αγίου Όρους ανήγγειλε την ένωσή του με τη μητέρα Ελλάδα – αυτές τις μέρες γιορτάζουμε την εκατονταετηρίδα.
Όλος ο Άθωνας αποτελεί ένα μοναδικό, έμπλεο ζωής κειμήλιο, το οποίο μοιάζει νακείται εις τύπον δοκιμής και κρίσης της πορείας μας, χωρίς πολλές φορές να αφίσταται και το ίδιο της ευρύτερης περιρρέουσας ατμόσφαιρας. Σηκώνει τον σταυρό που του αντιστοιχεί, αφού εν πολλοίς μετέχει της ανθρώπινης και τρεπτής φύσεως αλλά και της εποχής και των ευρύτερων «πειρασμών» της…
Ένας νεαρός ρώσος εικαστικός, που μετά τα γεγονότα της Οκτωβριανής επανάστασης του 1917 ζούσε ως εξόριστος στο Παρίσι, μετά από μια διασκέδαση ένιωσε πως η ζωή που έκανε δεν τον γέμιζε και γι’ αυτό αποφάσισε να γίνει μοναχός. Ήδη, ως αναζητητής, είχε περάσει από άλλες θρησκείες, οι οποίες ως πιο εξωτικές τον δελέασαν, αλλά τώρα ήθελε να μελετήσει σε βάθος την ορθοδοξία και γι’ αυτό γράφτηκε στο
Ορθόδοξο Ινστιτούτο του Αγίου Σεργίου στο Παρίσι. Μετά τις σπουδές του ο μετέπειτα ιερομόναχος και γνωστός συγγραφέας π. Σωφρόνιος (Σαχάρωφ) πήγε για να μονάσει στον Άθωνα. Συγκρίνοντας λοιπόν τις εντυπώσεις του από τις σπουδές του και την παρουσία του στον Άθωνα έγραψε: «Στο Ινστιτούτο του Αγίου Σεργίου, όλοι μιλούσαν για Θεό, αλλά Θεό δεν είδα, ενώ όταν πήγα στο Άγιο Όρος, κανείς δεν μιλούσε
για Θεό και όλα έδειχναν τον Θεό». Μ’ αυτό θα συμφωνούσαν και πολλοί επισκέπτες που περιδιαβαίνουν το «Περιβόλι της Παναγίας», τη μοναδική φύση, τα μεγαλοπρεπή μοναστήρια και τα λοιπά μοναστικά ενδιαιτήματα με την πιο αυτοσχέδια συνήθως αρχιτεκτονική: κελιά, καλύβες, σπηλιές…
Αυθόρμητη και ενίοτε «αυθαίρετη» ίσως αρχιτεκτονική,αφού υπερβαίνει και καταλύει τους τύπους και τους κανόνες της επίσημης και επιστημονικής αρχιτεκτονικής, ορίζοντας όμως «ατέχνως» εντέχνως μια νέα οπτική και χρηστική σύνθεση. Κάτι που πολλές φορές αγγίζει τα όρια του καλλιτεχνήματος αν όχι του κομψοτεχνήματος.
Τα αυθόρμητα πνευματικά αυτά καταφύγια και ορμητήρια του Άθω αποτελούν καρπό της πιο βαθιάς και ακραίας πείνας και δίψας του ανθρώπου για τη συνάντηση με το θείο και τη μετοχή
καιβίωση των άκτιστων ενεργειών του. Τα λιτά, απέριττα, ευφάνταστα αυτά κατοικητήρια, τα ασκηταριά, αποτελούν το ακρότατο σύνορο της γης με τον ουρανό… Η αυθόρμητη, αυθαίρετη, παραμυθητική και παραμυθιακή αγιορειτική αρχιτεκτονική αποτελεί καρπό και σύλληψη μιας βαθιά ερωτικής αναζήτησης, ενατένισης και σχέσης της τάξεως «ελθέ, ο μόνος προς μόνον, ότι μόνος ειμί, καθάπερ οράς». Στην ουσία μια αρχιτεκτονική χαριτωμένη με πολλαπλή έννοια!
Κι αυτό δεν μπορεί να μην ελκύσει το ενδιαφέρον και την επιστημονική ματιά ιδιαίτερα ευαίσθητων και καλλιτεχνικής φύσεως ανθρώπων. Η πολυετής παρουσία του αρχιτέκτονα αναστηλωτή Φαίδωνα Χατζηαντωνίου στο Άγιο Όρος του έδωσε την ευκαιρία να ερευνήσει, να φωτογραφήσει και να μελετήσει τα μοναδικά αυτά κειμήλια αγιορείτικης αρχιτεκτονικής και σήμερα να μας τα παρουσιάζει. Την εργασία του αυτή με τίτλο «Αυθόρμητη αρχιτεκτονική στο Άγιον Όρος» την παρουσίασε αρχικά στην Οξφόρδη και πρόσφατα στην ιδιαίτερα δραστήρια «Αγιορειτική Εστία» του δήμου Θεσσαλονίκης.
Αυθόρμητη αρχιτεκτονική στο Άγιον Όρος αφιέρωμα Εφημερίδας Μακεδονία Κυριακή 13 Οκτωβρίου
Επιμέλεια αφιερώματος, εισαγωγή, συνέντευξη: Στέλιος Κούκος
Συνέντευξη Φ. Χατζηαντωνίου
Οι φωτογραφίες του Παύλου Μυλωνά προέρχονται από τα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη
Κείμενα: Φαίδων Χατζηαντωνίου, Μοναχός Παΐσιος Αγιορείτης, Μαρτυρίες Αγιορειτών, Παύλος Μυλωνάς
