Η αίσθηση του ελάχιστου αποτελεί ένα μεγάλο μάθημα

Το «ναΐφ» προϋποθέτει την επεξεργασία και εξέλιξη αισθητικών θεωριών και την αποδοχή ή την απόρριψη συγκεκριμένων προτύπων που δεν έχουν να κάνουν με την ικανοποίηση πρωταρχικών ανθρώπινων αναγκών. Όσο για τη «λαϊκή αρχιτεκτονική», όρος που στην καθημερινή χρήση του έχει καταλήξει να ορίζεται ή να ταυτίζεται με αυτό που λέμε «ανώνυμη αρχιτεκτονική», κατά τη γνώμη μου είναι ελάσσονος σημασίας, καθώς επιδιώκει απλώς να περιγράψει κάτι που ξεφεύγει από το αίτημα της παραγωγής επώνυμων προϊόντων της μετα-αναγεννησιακής εποχής. Αλλά η ανωνυμία στην τέχνη είναι χαρακτηριστικό κατ’ εξοχήν της βυζαντινής καλλιτεχνικής δημιουργίας, όσο και της δυτικής τέχνης του Μεσαίωνα. Πόσα ανυπόγραφα «λαϊκά» έργα δεν φανερώνουν έναν ιδιοφυή δημιουργό; Για να μην πω πόσα επώνυμα εμβληματικά έργα της εποχής μας είναι ανέμπνευστα προϊόντα πνευματικής ένδειας και αισθητικής κόπωσης.

Κατ’ αρχήν, πρέπει να πούμε ότι η έννοια «επίσημη αγιορειτική αρχιτεκτονική» είναι κενή περιεχομένου, καθώς το Άγιον Όρος είναι μια υπερχιλιόχρονη πολυεθνική κοινωνία που έχει δεχτεί πλείστες αρχιτεκτονικές, καλλιτεχνικές και αισθητικές επιρροές.

Στα διάφορα ασκηταριά υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες διαπιστώνεται μια διάθεση αναπαραγωγής προτύπων, κυρίως διακοσμητικών, που συναντούμε και στα μεγάλα μοναστήρια. Όμως πρόκειται για «υγιείς» αναφορές και όχι για στείρα αναπαραγωγή «κλισαρισμένων» μοτίβων – άλλωστε στην αρχιτεκτονική, όπως και στην τέχνη, δεν υπάρχει παρθενογένεση. Πρόκειται λοιπόν, όταν συμβαίνει, για διακοσμητικές αναφορές που, κατά τη γνώμη μου, εκδηλώνονται συνηθέστερα όχι με ένα πνεύμα «ιεροπρέπειας»,αλλά με συμφραζόμενα αντλούμενα από τη δεξαμενή των πανάρχαιων συμβολισμών των επινοημένων κατά τον ρουν της ανθρώπινης ιστορίας. Απ’ αυτή την άποψη, πέρα από την αρχιτεκτονική, και η ανθρωπολογία θα είχε ευρύ πεδίο έρευνας εδώ.

Πιστεύω πως η αίσθηση του ελάχιστου που έχει κανείς μελετώντας τα αγιορείτικα ασκηταριά αποτελεί ένα μεγάλο μάθημα για έναν σύγχρονο αρχιτέκτονα, καθώς σήμερα έχει επικρατήσει και πάλι ένας πληθωρισμός, και τελικά ένας ανορθολογισμός, στις χρηστικές και αισθητικές επιλογές του κτιστού περιβάλλοντος γύρω μας. Αυτό οφείλεται φυσικά στον χαρακτήρα και στις επιλογές της εποχής μας, και ο μεταμοντερνισμός είναι ένα ρεύμα ενδεικτικό αυτών των επιλογών. Κάνω απλώς μια «κλινική διάγνωση» ενός φαινομένου που, πιστεύω, έχει κιόλας ξεπεραστεί, επειδή οδηγεί σε αδιέξοδο. Η πορεία της ανθρώπινης δημιουργίας βρίθει παρόμοιων εναλλαγών, και το ξεπέρασμα κάθε «-ισμού» το ακολουθεί σε απόσταση ασφαλείας ένας ψύχραιμος απολογισμός που ξεχωρίζει την ήρα από το στάρι, δηλαδή κρατάει τα ωφέλιμα στοιχεία και αποβάλλει τα αρνητικά. Αυτή είναι νομοτέλεια της φύσης, ή πρόνοια του Θεού, όπως θέλετε πέστε το. Ως προς αυτή τη σοφή χρήση του χώρου και των πρωτογενών και ανακυκλωμένων υλικών σε ένα αγιορείτικο ασκηταριό, πιστεύω πως το μήνυμα είναι «ως εδώ και μη παρέκει», ας τελειώνουμε με τα μαλάματα που τρώνε το πρόσωπό μας και, σε ό,τι αφορά ειδικότερα την αρχιτεκτονική, ας αφήσουμε κατά μέρος το νεοπλουτίστικο σύνδρομο που μας πνίγει κι ας επιστρέψουμε σε πιο ρασιοναλιστικές λύσεις, αναλογιζόμενοι και το παράδειγμα του μεσοπολεμικού Bauhaus, στην οργάνωση και στα προϊόντα του οποίου άλλωστε διαπιστώνουμε πολλές αναλογίες με το πνεύμα του ασκητισμού.