Οι Υμνογράφοι της Μεγάλης Εβδομάδας
30 Απριλίου 2013
Πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου.
Εισαγωγικά
Ο εόρτιος κύκλος της Μ.Εβδομάδας κατέχει εξέχουσα θέση στο εορτολόγιο της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Αποτελεί «χρυσοφόρο πνευματική φλέβα ανυπολόγιστου πλούτου και αξίας στο απέραντο χρυσωρυχείο της Ορθοδόξου πίστεως και λατρείας».(Α.Θεοδώρου)
Οι ιεροί υμνογράφοι της Ορθοδόξου Εκκλησίας διέθεσαν όλο το ποιητικό τους τάλαντο αλλά και όλην την ευσέβεια της ψυχής των, γιά να περιγράψουν, να εξυμνήσουν και να ερμηνεύσουν τα εορταζόμενα γεγονότα.
Οι εμπνευσμένοι ύμνοι των, ψαλλόμενοι επί αιώνας ολοκλήρους στους ορθοδόξους ναούς, γεννούν κατάνυξη και ευλάβεια στις ψυχές των Χριστιανών και τους βοηθούν να εννοήσουν και να ζήσουν κυριολεκτικά το Πάθος και την Ανάσταση του Κυρίου, να συμπορευθούν, να συσταυρωθούν και να συναναστηθούν μαζί του.
Είδη ύμνων.
Από τους ύμνους της Μ. Εβδομάδος διακρίνονται οι κανόνες,τα κοντάκια όλων των ημερών της Μ. Εβδομάδος είναι πιθανότατα ποίημα Ρωμανού του Μελωδού, ο οποίος έζησε κατά τον στ´ αιώνα.
Πλήθος ιδιομέλων, τα οποία ψάλλονται στους Εσπερινούς και στους Όρθρους συμπληρώνουν την υμνολογία της Μ. Εβδομάδος. Πολλά εξ αυτών είναι ποιήματα των Κοσμά του Ιεροσολυμίτου και Ιωάννου του Δαμασκηνού, μερικά άλλων ποιητών και πολλά επίσης αγνώστων ποιητών. Αρχαιότατη είναι μακρά σειρά ιδιόμελων κατατεταγμένων σε 15 αντίφωνα, που ψάλλεται στον Όρθρο της Μ. Παρασκευής. Μερικά εξ αυτών επαναλαμβάνονται και στις Ώρες της αυτής ημέρας, που φέρονται σαν ποίημα του αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας ή του αγίου Σωφρονίου Ιεροσολύμων.
Ιδιαιτέρως κατανυκτικά και αγαπητά σε όλους είναι τα Εγκώμια του Μ. Σαββάτου,με τα οποία κατά τρόπο διδακτικώτατο και συγκινητικώτατο περιγράφεται, ερμηνεύεται και αναλύεται ο θάνατος, η ταφή και «η εις άδου κάθοδος του Κυρίου».
Ο Επιτάφιος Θρήνος
Ο Επιτάφιος Θρήνος, γνωστός και ως τα εγκώμια ή μεγαλυνάρια του Όρθρου του Μεγάλου Σαββάτου, αποτελείται από μία μακρά σειρά προσόμοιων τροπαρίων σε τρεις στάσεις, τα οποία συμψάλλονταν αρχικά με τους στίχους του ριη΄ ψαλμού. Ο εν λόγω ψαλμός ονομάζεται και Άμωμος από τον πρώτο στίχο του, , και αποτελεί το ιζ΄ κάθισμα του Ψαλτηρίου, το οποίο στιχολογείται, σύμφωνα με τη μοναστική βυζαντινή λειτουργική παράδοση, κατά τον Όρθρο του Σαββάτου.
Η ερευνήτρια FRANCISCO JAVIER GARCÍA BÓVEDA σε σχετική της εργασία σημειώνει τα εξής:
«Στη σημερινή κατάσταση της έρευνας δεν βρισκόμαστε σε θέση να προσδιορίσουμε την ταυτότητα τον ποιητή του Επιταφίου. Ίσως η μελέτη των εκατοντάδων χειρογράφων όπου διασώζονται οι γνωστές σήμερα αλλά και οι μέχρι σήμερα ακόμα άγνωστες συλλογές μεγαλυναρίων να μας οδηγήσει κάποτε στην αποκάλυψη του ονόματός του. Αδύνατη κατέστη η ταύτιση του ποιητή του Επιταφίου με κάποιο από τους γνωστούς λόγιους υμνογράφους της εποχής, τα έργα των οποίων εντάσσονται στα παραδοσιακά πλέον υμνογραφικά είδη και αρχαΐζουν ως επί το πλείστον. Οι συνθέσεις των υμνογράφων αυτών διαφέρουν έντονα από το ύφος, τη γλώσσα και την αισθητική του Επιταφίου, ένας ύμνος που χαρακτηρίζεται για την πρωτοτυπία του αλλά και για τη δυνατότητα του να έλθει σε άμεση επικοινωνία με τον πιστό. Ο ποιητής του Επιταφίου, σε αντίθεση με άλλους λόγιους
υμνογράφους της ίδιας εποχής, οι οποίοι είναι συνήθως κάτοχοι τόσο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, όσο και των πατέρων της Εκκλησίας, φαίνεται να είναι εξοικειωμένος κυρίως με τους ύμνους και τα βιβλικά αναγνώσματα των ιερών ακολουθιών».
Αναλυτικότερα οι ποιητές της Μεγάλης Εβδομάδος και τα υμνογραφήματα τους είναι:
1. ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ
1.1. Τριώδιο του Αποδείπνου της Κυριακής των Βαΐων
1.2. Τριώδιο του Αποδείπνου της Μεγάλης Δευτέρας
1.3. Τριώδιο του Αποδείπνου της Μεγάλης Τρίτης
1.4. Τριώδιο του Αποδείπνου της Μεγάλης Τετάρτης
1.5. Τριώδιο του Αποδείπνου της Μεγάλης Πέμπτης
1.6. Τετραώδιο του Αποδείπνου της Μεγάλης Παρασκευής
2. ΚΟΣΜΑΣ ΜΕΛΩΔΟΣ.
2.1. Τριώδιο του Όρθρου της Μεγάλης Δευτέρας
2.2. Διώδιο του Όρθρου της Μεγάλης Τρίτης
2.3. Τριώδιο του Όρθρου της Μεγάλης Τετάρτης
2.4. Κανόνας του Όρθρου της Μεγάλης Πέμπτης
2.5. Τριώδιο του Όρθρου της Μεγάλης Παρασκευής
3. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ
3.1.Το τετραώδιο της ωδής ς΄ του Όρθρου του Σαββάτου του Λαζάρου
4. ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΟΜΟΛΟΓΗΤΗΣ Ο ΓΡΑΠΤΟΣ
4.1. Κανόνας του Μεγάλου Σαββάτου
5. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ
5. 1. Τριώδιο της Μεγάλης Δευτέρας
5. 2. Τριώδιο της Μεγάλης Τρίτης
5. 3. Τριώδιο της Μεγάλης Τετάρτης
5. 4. Τριώδιο της Μεγάλης Πέμπτης
5. 5. Τριώδιο της Μεγάλης Παρασκευής
5. 6. Κανόνας του Μεγάλου Σαββάτου
6. ΙΩΣΗΦ ΥΜΝΟΓΡΑΦΟΣ
6. 1. Κανόνας της Μεγάλης Δευτέρας
6. 2. Κανόνας της Μεγάλης Τρίτης
6. 3. Κανόνας της Μεγάλης Τετάρτης
7.ΜΑΡΚΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ
Ο Μάρκος (†900), σαββαΐτης μοναχός και επί Λέοντος ΣΤ΄ του Σοφού (886‐912) επίσκοπος
Υδρούντος164, συνέθεσε τα τροπάρια, τρία για την κάθε ωδή, των πρώτων τεσσάρων ωδών (α΄, γ΄, δ΄ και ε΄ ωδή) του κανόνα του Όρθρου του Μεγάλου Σαββάτου
