Αι Εννέα Ωδαί

Νικολάου Σπ. Βούλγαρη

Καθηγητού Θεολογίας

Στα μουσικά είδη μπορούν να καταταγούν και οι γνωστές  στη λειτουργική πράξη, οι προσευχητικές «Εννέα Ωδαί». Ονομάζονται και ύμνοι ή αίνοι και εκφράζουν την ενέργεια του «Άδω», δηλαδή τραγουδώ, ψάλλω, υμνώ.

Είναι λυρικά κυρίως άσματα, ποιήματα ή μελωδήματα με τα οποία εκφράζονται με έξαρση τα συναισθήματα του ποιητή. Εκκλησιαστικώς στη Λειτουργική πράξη αυταί καθ’ εαυταί αι Ωδαί, δεν είναι μουσικοί ύμνοι, αλλά εννέα συστήματα ύμνων ή τροπαρίων που έχουν συντεθεί στον ίδιο ρυθμό.

Περιγράφουν και εκφράζουν και αισθήματα προσώπων, αλλά και γεγονότα από ομαδικές ανθρώπινες εκδηλώσεις. Ανήκουν στην ακολουθία του Όρθρου και το περιεχόμενό τους λαμβάνεται από την Αγία Γραφή. Οι οκτώ πρώτες στηρίζονται σε περικοπές και γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης και η ενάτη προέρχεται και έχει την αναφορά της στην Καινή Διαθήκη.

Το σύνολο των εννέα ωδών αποτελούν έναν κανόνα, όπου η κάθε ωδή συντίθεται από τρεις έως τέσσαρες ύμνους – τροπάρια, ψαλλόμενα στην ίδια ρυθμική σύνθεση με το υπόδειγμα του πρώτου τροπαρίου που λέγεται και «Ειρμός». Ο «Ειρμός», συντόνιζε τη λογική σύνδεση των νοημάτων όλων των τροπαρίων σε μια λογική σειρά του λόγου. Το μέλος του «Ειρμού» επαναλαμβάνεται από κάθε τροπάριο περιοδικά, αλλά και από κάθε φωνή. Αυτές οι ωδές κατά τη γενική θύραθεν γραμματολογία είναι λυρικά κυρίως άσματα μελοποιημένα σε ποιητική οπωσδήποτε μορφή. Μέσω αυτών δε των ωδών εκφράζονται κυρίως και κατά κανόνα τα αισθήματα του ποιητή, κατά τη γραμματολογική έννοια.

Κάθε μία από τις εννέα Ωδές εξέφραζε, αρχικά και μέχρι σήμερα, ειδική διδασκαλία. Παρουσιάζει και περιγράφει μια ιδιαίτερη κατάσταση ή κάποιο πρόσωπο ή ένα γεγονός. Περιληπτικά στη συνέχεια παρουσιάζουμε την αναφορά και τη διδασκαλία της κάθε μιάς Ωδής ξεχωριστά.

 

Ωδή Α΄. Αναφέρεται στη διάβαση του Ισραήλ δια της Ερυθράς θαλάσσης, μετά τη φυγή του από την Αίγυπτο. Είναι χαρμόσυνη και Προφητική Ωδή με πλούτο εικόνων και σκοπό τη δοξολόγηση του Θεού σε δύο μέρη. Πρώτο, ευχαριστία και δοξολόγηση του Θεού για τον θρίαμβο του Ισραήλ. Δεύτερο, εμπιστοσύνη στο Θεό μέχρι την εγκατάστασή του στη Γη της Επαγγελίας. Άσμα μοναδικό για τη μελωδικότητά του. Ποιητής αυτής της Ωδής είναι ο Θεόπτης Μωυσής, ο οποίος ηγήθηκε του χορού των ανδρών. Του χορού δε των Γυναικών ηγήθηκε η αδελφή του Μαριάμ. Στηρίζεται στην περικοπή του κανονικού Βιβλίου της Εξόδου, κεφάλαιο ΙΕ΄ στίχοι 1-19.

 

Ωδή Β΄. Με το ίδιο θέμα συντέθηκε από τον Μωυσή ολίγον προ του θανάτου του και η δεύτερη Ωδή. Για άλλο όμως σκοπό. Έχει πένθιμο και ελεγκτικό του λαού χαρακτήρα. Εκφράζει τη δυστροπία και την αχαριστία του Ισραηλιτικού λαού. Αιτία που επιφέρει τη δικαία ανταπόδοση του Θεού. Ψάλλεται μόνο κατά τη Μ. Τεσσαρακοστή, λόγω του πένθιμου χαρακτήρος της. Περισώθηκε στο κανονικό Βιβλίο του Δευτερονομίου, κεφάλαιο ΛΒ΄ στίχοι 1-43.

 

Ωδή Γ΄. Το θέμα αυτής της Ωδής αναφέρεται στην ευγνωμοσύνη της Προφήτιδος Άννας, μητέρας του Σαμουήλ, που τον γέννησε μετά από προσευχή στο Θεό. Έχει ευχαριστηριακό περιεχόμενο για τη χάρη που έλαβε από το Θεό. Τα λόγια που χρησιμοποιεί ενέπνευσαν πολλούς Υμνογράφους να συνθέσουν υπέροχους ύμνους. Χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος είναι ευχαριστηριακό και το δεύτερο είναι προφητικό για τον μέλλοντα Μεσσία και τη δόξα της Εκκλησίας. Αναφέρεται στο κανονικό βιβλίο Α΄ Βασιλειών κεφάλαιο Β΄ στίχοι 1-10.

 

Ωδή Δ΄. Το θέμα αυτής της Ωδής αναφέρεται στην προσευχή του Προφήτου Αμβακούμ, μετά από προσωπικό διάλογο που είχε με το Θεό. Έχει εσχατολογικό και Μεσσιανικό περιεχόμενο. Παρακαλεί και επικαλείται, αφού βεβαιώθηκε ο Προφήτης για τις προθέσεις του Θεού απέναντι στο λαό, την Χάρη Του προς τον εκλεκτό λαό Του τον Ισραήλ, ιδίως κατά τα έσχατα. Να μην λησμονήσει ο Θεός το λαό. Αναφέρεται στο κανονικό Προφητικό βιβλίο Αμβακούμ, κεφάλαιο Γ΄ στίχοι 1-19.

 

Ωδή Ε΄. Εσχατολογική διδασκαλία παρουσιάζει υμνολογικά η παρούσα Ωδή. Ο Ευαγγελιστής Προφήτης Ησαΐας υμνεί θριαμβευτικά και λυτρωτικά το Θεό. Προσεύχεται και προφητεύει για την ευσεβή αναμονή του ευλαβούς λαού κατά την ημέρα της κρίσεως. Ταυτόχρονα παρακαλεί και για την απόδοση της θείας Δικαιοσύνης. Αναφέρεται αυτή η Ωδή στο βιβλίο του Ησαΐα κεφάλαιο ΚΣΤ΄ στίχοι 1-21.

 

Ωδή ΣΤ΄. Η προσευχή του Προφήτου Ιωνά, ευρισκομένου επί τρεις ημέρες στην κοιλιά του κήτους της θαλάσσης, είναι το θέμα αυτής της Ωδής. Αρχικά αισθάνεται ο Ιωνάς τον κίνδυνο που διατρέχει. Θλίβεται και κράζει με θέρμη προς το Θεό. Συνέχεια διεκτραγωδεί τις δεινές συνθήκες που ζει μέσα στο κήτος. Τέλος γεμάτος πίστη και ελπίδα δέεται και παρακαλεί το Θεό για τη σωτηρία του με υποσχέσεις. Το επεισόδιο συνδέεται με την τριήμερη ταφή του Κυρίου. Αναφέρεται στο ομώνυμο κανονικό βιβλίο του Ιωνά, κεφάλαιο Β΄ στίχοι 3-10.

 

Ωδή Ζ΄. Αυτή η Ωδή αναφέρεται στους τρεις Παίδες τους Χαλδαίους της Βαβυλώνας. Τον Ανανία, τον Αζαρία και τον Μισαήλ, ή άλλως τον Σεδράχ, τον Μισάχ και τον Αβδεναγώ, που αντιστάθηκαν στην απαίτηση της ειδωλολατρίας να προσκυνήσουν τα είδωλα. Έψαλαν και υμνούσαν το Θεό, μεταφερόμενοι προς την κάμινο. Η σταθερότητα των πιστών Ιουδαίων νέων στην πάτρια πίστη στον αληθινό Θεό, υπήρξε ενισχυτική και νικητήρια. Προέρχεται και αναγράφεται στο κανονικό βιβλίο των προφητειών του Δανιήλ, κεφάλαιο Γ΄ στίχοι 1-22.

 

Ωδή Η΄. Αφιερωμένη είναι αυτή η Ωδή στην υμνολογική, δοξολογική και ευχαριστηριακή Προσευχή των τριών Χαλδαίων Παίδων μέσα στην κάμινο του πυρός την καιωμένη στη Βαβυλώνα. Δηλώνει τη σωτηρία των πιστών νέων δια της Προσευχής και την τιμωρία της έπαρσης και της ασέβειας για την απαίτηση της προσκύνησης των ειδώλων. Αναφέρεται στο κανονικό βιβλίο των προφητειών του Δανιήλ και στο παράρτημα Β΄ του Γ΄ κεφαλαίου. Οι στίχοι είναι από 27 – 67.

 

Ωδή Θ΄. Είναι ένας ύμνος ευχαριστηριακός αυτή η Ωδή. Προέρχεται και είναι η μόνη από την Καινή Διαθήκη και απευθύνεται προς το Θεό. Διαιρείται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος υμνείται η Θεοτόκος και υμνεί και η Θεοτόκος τον Θεόν, όπως στον Ευαγγελισμό. Για τούτο λέγεται και ωδή στη Θεοτόκο ή της Θεοτόκου. Στηρίζεται και αναφέρεται στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, κεφάλαιο Α΄ στίχοι 47-55. Στο δεύτερο μέρος περιλαμβάνεται η ευχαριστία στο Θεό του Προφήτου Ζαχαρία, για το λύσιμο της γλώσσας του μετά τη γέννηση του παιδιού του, του Ιωάννου του Προδρόμου και Βαπτιστού. Καταγράφεται και αυτό το μέρος στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, κεφάλαιο Α΄ στίχοι 68-79.

Όπως μιλήσαμε προηγουμένως οι Ωδές που καθιερώθηκαν και ψάλλονται στην Εκκλησία μας κατά τις λειτουργικές ακολουθίες, αριθμούνται σε εννέα. Διερωτάται όμως: Η καθιέρωση αυτή που στηρίζεται, πότε καθιερώθηκαν και για ποιο λόγο ορίστηκε ο αριθμός των εννέα; Την απάντηση μας την δίνει με δική του υπευθυνότητα και σαφήνεια ο εν αγίοις πατήρ Νικόδημος ο Αγιορείτης στο βιβλίο του «Κήπος χαρίτων», σελίδες 11-14.

Καταγράφει ο ιερός Πατήρ προσωπική άποψη: «Οι τα πάντα καλώς διαταξάμενοι θεοφόροι και χριστοφόροι και πνευματοφόροι Πατέρες και ιεροί Διδάσκαλοι του χριστωνύμου πληρώματος, υπό του εν αυτοίς οικούντος κινούμενοι θείου Πνεύματος, εδιάλεξαν έκ τε της Παλαιάς και Νέας Γραφής, τας εννέα Ωδάς και ταύτας ώρισαν και εθέσπισαν ψάλλεσθαι καθ’ εκάστην ημέραν υπό των Ορθοδόξων, εν πάση τη του Χριστού αγία Εκκλησία».

Συνεχίζει όμως ο άγιος Νικόδημος και με προσωπική ερμηνεία, όπως φαίνεται από τη χρήση του «ίσως»: «Εννέα μεν ουν Ωδάς εδιάλεξαν μόνον και όχι περισσοτέρας ή ολιγωτέρας· ίσως διότι και τα Τάγματα των μακαρίων Αγγέλων εν τοις ουρανοίς, εννέα είναι εις τον αριθμόν, κατά τον Αρειοπαγίτην Διονύσιον, και ακαταπαύστως άδουσι και υμνολογούσι την τρισήλιον Θεαρχίαν. Δια του αριθμού γαρ τούτου ηθέλησαν να δείξουν οι θεοφόροι Πατέρες την κάτω των ανθρώπων εκκλησιαστικήν Ιεραρχίαν, ηνωμένην μετά της άνω και ουρανίου των Αγγέλων Ιεραρχίας… και αι δύο ομού μίαν και την αυτήν αρμονίαν και δύναμιν έχουσι».

Στα ερωτήματά μας μετά τις προσωπικές απόψεις του αγίου Πατρός, η απάντηση είναι: Η καθιέρωση των εννέα Ωδών στηρίζεται στην Αγία Γραφή, την Παλαιά και την Καινή. Αυτό είναι βέβαιο. Επιβλήθηκε δια Συνόδου τον Ε΄ αιώνα. Ορίστηκαν σε εννέα για να έχουν, κατά την άποψη του αγίου Νικοδήμου, αρμονική σχέση με τα εννέα Τάγματα των Αγγέλων στον Ουρανό. Εκφράζουν δε και την Αγία Τριάδα, ως ανωτέρω. «Όθεν και εις τιμήν της Αγίας Τριάδος, διωρίσθησαν υπό των πατέρων αι εννέα Ωδαί, καθ’ ότι τρεις τα τρία γόνονται εννέα». Υπάρχει όμως και άλλη άποψη εκ της γραμματολογικής πλευράς, που θεωρεί ότι αι εννέα Ωδαί καθιερώθηκαν σε εννέα επειδή εννέα βρέθηκαν στα Ιερά κείμενα των αγίων Γραφών.