Υμνογραφική προσέγγιση της Θεολογίας της εορτής του Γενεθλίου της Θεοτόκου
7 Σεπτεμβρίου 2012
Πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου
Εισαγωγικά.
H εορτή του Γενεθλίου της Θεοτόκου είναι η πρώτη μεγάλη εορτή του Εκκλησιαστικού έτους, το οποίο αρχίζει την 1η Σεπτεμβρίου.
Τούτο βέβαια δεν είναι τυχαίο γεγονός, αλλά οι θειότατοι Πατέρες της Εκκλησίας καθόρισαν να εορτάζεται πρώτα-πρώτα η Γέννηση της Θεοτόκου γιατί η Θεοτόκος είναι η αρχή της σωτηρίας του ανθρωπίνου γένους. Η Γέννηση της Θεοτόκου αποτελεί την απαρχή των εορτών. Είναι η πρώτη από τις νόμιμες και υποτυπώδεις σκιές αλλά είναι και η αρχή αυτών που έχουν σχέση με την Χάρη και την Αλήθεια(Ιωσήφ Βρυέννιος).
Ήδη από τον 5ο αιώνα συγκαταλέγεται αυτή στις μεγάλες Θεομητορικές εορτές και εορταζόταν στις 8 Σεπτεμβρίου στα Ιεροσόλυμα, στο Ναό της Αγίας Άννης κοντά στην Προβατική Κολυμβήθρα, όπου κατά την παράδοση ευρισκόταν το σπίτι των Θεοπατόρων Ιωακείμ και Άννης. Πρωταρχική δε πηγή όσων γνωρίζουμε για την εορτή είναι το Πρωτευαγγέλιο του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου.
«Σήμερα ολόκληρη η κτίση ένιωσε τον εαυτό της καλύτερο και λαμπρότερο, αφού έλαμψε το κοινό στολίδι του σύμπαντος – γεννήθηκε όχι απλώς η Παρθένος, αλλά μάλλον η οικουμένη ολόκληρη», αναφωνεί ο ιερός Καβάσιλας.
Η Γέννηση της Κυρίας Θεοτόκου από στείρα μητέρα, την Αγία Άννα, «αποτελεί αιτία παγκοσμίου χαράς», διότι η Παναγία μας, ως νέα «ρίζα του γένους ημών», όπως αποκαλείται στα τροπάρια της εορτής, «έλυσε την ανθρώπινη στείρωση» (άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός) του πνευματικώς νεκρού, στείρου και άγονου κόσμου και έτσι «μπόρεσε να μας φέρει το άνθος της ζωής… τον γλυκύτατο καρπό, τον Σωτήρα Χριστό…».
«Οι άνθρωποι έκαναν πολλά φυσικά παιδιά, αλλά δεν μπορούσαν να γεννήσουν το μόνο παιδί που έπρεπε να φέρουν στον κόσμο, δεν μπορούσαν να γεννήσουν τον Θεό» (περιοδ. « Όσιος Γρηγόριος»).
Έτσι, ενώ η ανθρώπινη φύση περιπλανιόταν σκοντάφτοντας σαν τον εκ γενετής τυφλό, ο Θεός την ελέησε και της έδωσε τον αξιοθαύμαστο οφθαλμό, την Παρθένο, η οποία, σαν να ήταν ο ύψιστος εκπρόσωπος του ανθρωπίνου γένους, «αν και δεν είχε τίποτε περισσότερο από τούς άλλους ανθρώπους όλων των εποχών, μπόρεσε να διαφύγει, μόνη αυτή, την κοινή αρρώστια», την αμαρτία. «Μόνη αυτή αντιστάθηκε από την αρχή ως το τέλος σε κάθε κακία με τον έρωτα που είχε για τον Θεό, με τη ρωμαλεότητα της σκέψεώς της, την άγρυπνη προσοχή της, την ευθύτητα της θελήσεως και τη μεγαλειώδη σωφροσύνη της. Ενώ μπορούσε να αμαρτήσει, δεν αμάρτησε καθόλου, φανερώνοντας έτσι, πως ήθελε ο Θεός να είναι ο άνθρωπος σ αυτή την ζωή» ( Άγιος Νικόλαος Καβάσιλας).
Με λίγα λόγια η Παναγία με τον αγώνα της έδειξε τον άνθρωπο, όπως αυτός δημιουργήθηκε, όπως δηλαδή ήταν στον Παράδεισο!
Oι Υμνογράφoι της Εορτής.
Πρώτος από τους μεγάλους υμνογράφους εξύμνησε το Γεννέσιο της Υπεραγίας Θεοτόκου ο Ρωμανός ο Μελωδός ,ενώ Κανόνες στην εορτή συνέθεσαν οι Άγιοι Ιωάννης ο Δαμασκηνός ,Ανδρέας Κρήτης και Ιωσήφ ο Υμνογράφος. Ο Κανόνας του Ιωσήφ ψάλλεται την παραμονή της εορτής. Στιχηρά συνέθεσαν ο Πατριάρχης Σέργιος ο Αγιοπολίτης, ο Πατριάρχης Γερμανός , ο Ανατόλιος και άλλοι. Την ημέρα της εορτής ψάλλονται οι κανόνες του Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού και του Αγίου Ανδρέα Κρήτης.
Το περιεχόμενο και η θεολογία των ύμνων
Τόσο κατά τα Προεόρτια(7 Σεπτεμβρίου) και τον Εσπερινό, όσο και την ημέρα της εορτής τονίζεται δεόντως ότι η Παρθένος Μαρία, που γεννήθηκε από το μέχρι τότε άτεκνο ζευγάρι Ιωακείμ και Άννας, έγινε το εκλεκτό σκεύος του Θεού για την ενσάρκωση του Ιησού Χριστού. Με τον τρόπο αυτό συνένωσε τα επουράνια με τα επίγεια. Έτσι στον Προεόρτιο Εσπερινό ψάλλουμε.
Τῆς παγκοσμίου τῷ κόσμῳ, χαρᾶς ἀνέτειλαν, αἱ νοηταὶ ἀκτῖνες, προμηνύουσαι πᾶσι, τὸν ἥλιον τῆς δόξης, Χριστὸν τὸν Θεόν, ἐν τῇ γεννήσει σου Ἄχραντε· σὺ γάρ μεσῖτις ἐδείχθης τῆς ἀληθοῦς, εὐφροσύνης τε καὶ χάριτος.(Από τον προεόρτιο Εσπερινό).
—————————–
Τὴν πάνσεπτόν σου γέννησιν, Παναγία Παρθένε ἁγνή, τῶν Ἀγγέλων τὰ πλήθη ἐν οὐρανῷ, καὶ ἀνθρώπων τὸ γένος ἐπὶ τῆς γῆς μακαρίζομεν·
—————————————-
Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος! ὡς ἐξ ἀγόνου μητρός, καὶ ἀκάρπου στειρώσεως, ῥάβδος ἄνθος φέρουσα, ἀναφύεται σήμερον, ἡ Θεομήτωρ καὶ ἀπειρόγαμος…..
———————————-
Στην υμνογραφία της ημέρας της εορτής (8 Σεπτεμβρίου) εξαίρεται η σημασία της εορτής για τον άνθρωπο και την κτίση ολόκληρη και σημειώνεται η σημασία της εορτής για τον άνθρωπο και την κτίση ολόκληρη, αφού η Γέννηση της Θεοτόκου έγινε η αρχή και η αφετηρία της εκπλήρωσης στην γη των επαγγελιών του Θεού για την σωτηρία του κόσμου. Οι υμνογράφοι αποδίδουν με τα ποιήματά τους δοξολογία στον Ύψιστο και ευχαριστίες για την δωρεά αυτή στην Εκκλησία, η οποία και πανηγυρίζει το γεγονός. Σε αυτή την παγκόσμια χαρά συμμετέχει η Ορθόδοξη Εκκλησία πανηγυρικά και τιμά με τον δικό της τρόπο το Θεό και το γεγονός της αρχής της σωτηρίας του κόσμου.
Ἡ γέννησίς σου Θεοτόκε, χαρὰν ἐμήνυσε πάσῃ τῇ οἰκουμένῃ· ἐκ σοῦ γὰρ ἀνέτειλεν ὁ ἥλιος τῆς δικαιοσύνης, Χριστὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν, καὶ λύσας τὴν κατάραν, ἔδωκε τὴν εὐλογίαν· καὶ καταργήσας τὸν θάνατον, ἐδωρήσατο ἡμῖν ζωὴν τὴν αἰώνιον.
Α. Στη γενέθλιο ημέρα της Θεοτόκου πανηγυρίζουν τα ουράνια με τα επίγεια και συνεορτάζει κάθε τι εγκόσμιο και υπερκόσμιο. Γιατί με την γέννηση αυτή οικοδομήθηκε ο κτιστός ναός « του τα πάντα κτίσαντος»
——————————
Ἀγαλλιάσθω οὐρανός, γῆ εὐφραινέσθω· ὁ τοῦ Θεοῦ γὰρ οὐρανός, ἐν γῇ ἐτέχθη, ἡ Θεόνυμφος αὕτη ἐξ ἐπαγγελία…(Κάθισμα Όρθρου)
——————————————————————
Συγχαίρει σοι σήμερον θεόφρον Ἄννα, ἡ οἰκουμένη· τοῦ λυτρωτοῦ γὰρ αὐτῆς, τὴν Μητέρα ἤνθησας, τὴν ἐκ ῥίζης βλαστήσασαν Δαυΐδ, δυνάμεως ῥάβδον ἡμῖν, φέρουσαν τὸ ἄνθος Χριστόν.(Ωδή δ΄Όρθρου)
Β. Το Γεννέσιο χαρακτηρίζεται:
1.Απαρχή της εποχής της Χάριτος
Σήμερον καρπογονεῖν ἡ χάρις ἀπάρχεται, ἐμφανίζουσα τῷ κόσμῳ Θεοῦ Μητέρα, δι᾿ ἧς τὰ ἐπίγεια, τοῖς οὐρανοῖς συνάπτεται, εἰς σωτηρίαν τῶν ψυχῶν ἡμῶν.(Στιχ.Εσπερινού).
2.Γεγονός παράδοξης Γέννησης.
Η πηγὴ τῆς ζωῆς, ἐκ τῆς στείρας τίκτεται, ἡ χάρις καρπογονεῖν, λαμπρῶς ἀπάρχεται(Τροπ.Αίνων)
3.Προάγγελος της μεγάλης χαράς για την ανθρωπότητα,για τους αγγέλους και τους αγίους στον ουρανό.
Σήμερον τῆς παγκοσμίου χαρᾶς τὰ προοίμια· σήμερον ἔπνευσαν αὖραι, σωτηρίας προάγγελοι· ἡ τῆς φύσεωςἡμῶν διαλέλυται στείρωσις· ἡ γὰρ στεῖρα μήτηρ δείκνυται, τῆς παρθενευούσης μετὰ τόκον τοῦ κτίσαντος, ἐξ ἧς τὸἀλλότριον οἰκειοῦται ὁ φύσει Θεός, καὶ τοῖς πλανηθεῖσι διὰ σαρκὸς σωτηρίαν ἀπεργάζεται, Χριστὸς ὁφιλάνθρωπος, καὶ λυτρωτὴς τῶν ψυχῶν ἡμῶν.
———————————
Ἀδὰμ ἀνακαινίσθητι, καὶ Εὔα μεγαλύνθητι, Προφῆται σὺν Ἀποστόλοις, χορεύσατε καὶ Δικαίοις, κοινὴ χαρὰ ἐν τῷκόσμῳ, Ἀγγέλων τε καὶ ἀνθρώπων, ἐκ τῶν Δικαίων σήμερον, Ἰωακεὶμ καὶ τῆς Ἄννης, γεννᾶται ἡ Θεοτόκος.(Εξαποστειλάριο)
Γ. Η πηγή όμως της παγκόσμιας χαράς ήταν οι Θεοπάτορες Ιωακείμ και η Άννα.
Ἡ παγκόσμιος χαρά, ἐκ τῶν δικαίων ἀνέτειλεν ἡμῖν, ἐξ Ἰωακεὶμ καὶ τῆς
Ἄννης, ἡ πανύμνητος Παρθένος·(Ιδιόμελο Εσπερινού)
——————————-
Στεῖρα ἄγονος ἡ Ἄννα, σήμερον χεῖρας κροτείτω φαιδρῶς· λαμπροφορείτω τὰ ἐπίγεια, βασιλεῖς σκιρτάτωσαν· ἱερεῖς ἐν εὐλογίαις εὐφραινέσθωσαν, ἑορταζέτω ὁ σύμπας κόσμος· ἰδοὺ γὰρ ἡ Βασίλισσα καὶ ἄμωμος νύμφη τοῦ Πατρός, ἐκ τῆς ῥίζης τοῦ Ἰεσσαὶ ἀνεβλάστησεν, Οὐκ ἔτι γυναῖκες ἐν λύπαις τέξονται τέκνα· ἡ χαρὰ γὰρ ἐξήνθησε, καὶ ἡ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων ἐν κόσμῳ πολιτεύεται.(Ιδιόμελο Εσπερινού)
—————————–
Δι᾿ Ἀγγέλου προρρήσεως, γόνος πάνσεπτος, ἐξ, Ἰωακεὶμ καὶ τῆς Ἄννης τῶν δικαίων, σήμερον προῆλθες Παρθένε, οὐρανὸς καὶ θρόνος Θεοῦ, καὶ δοχεῖον καθαρότητος, τὴν χαρὰν προμηνύουσα παντὶ τῷ κόσμῳ, τῆς ζωῆς ἡμῶν πρόξενε, κατάρας ἀναίρεσις, εὐλογίας ἡ ἀντίδοσις.
-Με τους ύμνους επίσης τονίζεται ο εορτασμός της Εκκλησίας ,όπως στο παρακάτω στίχο από Ιδιόμελο του Εσπερινού.
(Η Παρθένος) Τίκτεται, καὶ ἡ Ἐκκλησία τὴν ἑαυτῆς εὐπρέπειαν καταστολίζεται…
Δ. Εξαίρεται δε ακόμα και η ικανοποίηση των Θεοπατόρων Ιωακείμ και Άννας.
Ἡ παγκόσμιος χαρά, ἐκ τῶν δικαίων ἀνέτειλεν ἡμῖν, ἐξ Ἰωακεὶμ καὶ τῆς Ἄννης, ἡ πανύμνητος Παρθένος, ἥτις δι᾿ ὑπερβολὴν ἀγαθότητος, ναὸς Θεοῦ ἔμψυχος γίνεται, καὶ μόνη κατὰ ἀλήθειαν, Θεοτόκος γνωρίζεται. Αὐτῆς ταῖς ἱκεσίαις Χριστὲ ὁ Θεός, τῷ κόσμῳ τὴν εἰρήνην κατάπεμψον, καὶ ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν τὸ μέγα ἔλεος.(Ιδιόμελο Όρθρου –Γερμανού)
——————————————————
Ἰωακεὶμ καὶ Ἄννα ὀνειδισμοῦ ἀτεκνίας, καὶ Ἀδὰμ καὶ Εὔα, ἐκ τῆς φθορᾶς τοῦ θανάτου, ἠλευθερώθησαν, Ἄχραντε, ἐν τῇ ἁγίᾳ γεννήσει σου..(Κοντάκιο)
———————————–
Ἡ προσευχὴ ὁμοῦ καὶ στεναγμός, τῆς στειρώσεως καὶ ἀτεκνώσεως Ἰωακείμ τε καὶ Ἄννης, εὐπρόσδεκτος, καὶ εἰς τὰ ὦτα Κυρίου ἐλήλυθε, καὶ ἐβλάστησαν καρπὸν ζωηφόρον τῷ κόσμῳ·..(Οίκος)
————————————–
Ε. Στην υμνογραφία της εορτής εκτός από ύμνους εγκωμίων και προσευχής, υπάρχουν και ύμνοι εποικοδομητικής διδαχής με θεολογικές προεκτάσεις για την αληθινή ερμηνεία και κατανόηση του γεγονότος της Γέννησης της Παναγίας. Έτσι παρατηρούμε ότι:
1.Η προσωρινή εκείνη στείρωση και ατεκνία του ζεύγους Ιωακείμ και Άννας, παραχωρημένη από τον Θεό είχε βαθύτερο σκοπό.
Ἡ τῆς στειρώσεως μεταβολή, τὴν κοσμικὴν τῶν ἀγαθῶν, διέλυσε στείρωσιν, καὶ τρανῶς τὸ θαῦμα Χριστὸν ὑπέδειξε, βροτοῖς ἐπιδημήσαντα.(Τροπ.ή Ωδής).
2.Από την ρίζα του οικογενειακού δένδρου του Ιεσσαί θα προερχόταν η Θεόπαις Μαριάμ, ο νέος βλαστός που θα συντελούσε στην κατά Θεό ανάπλαση του κόσμου.
Ἐκ τῆς ῥίζης Ἰεσσαί, καὶ ἐξ ὀσφύος τοῦ Δαυΐδ, ἡ θεόπαις Μαριάμ, τίκτεται σήμερον ἡμῖν, καὶ νεουργεῖται, ἡ σύμπασα καὶ θεουργεῖται(τροπ.Όρθρου)
3.Σε μερικούς ύμνους πάλι βρίσκουμε συμβολικές παρομοιώσεις της Παναγίας, που θέλουν να προσδιορίσουν το ρόλο της στο Απολυτρωτικό έργο του Χριστού.
..ἰδοὺ γὰρ τοῦ φωτὸς ὁ νυμφών, καὶ ἡ βίβλος τοῦ λόγου τῆς ζωῆς, ἐκ γαστρὸς προελήλυθε, καὶ ἡ κατὰ ἀνατολὰς πύλη ἀποκυηθεῖσα, προσμένει τὴν εἴσοδον τοῦ Ἱερέως τοῦ μεγάλου, μόνη καὶ μόνον εἰσάγουσα Χριστὸν εἰς τὴν οἰκουμένη..(Στιχ.Εσπερινού)
4.Σε άλλους ύμνους τονίζεται επίσης με έμφαση η ιδιαιτερότητα της Παναγίας που ως Θεοτόκος ξεπέρασε όλες τις ομόφυλές της σε ευλογία Θεού.
Εἰ καὶ θείῳ βουλήματι, περιφανεῖς στεῖραι γυναῖκες ἐβλάστησαν, ἀλλὰ πάντων ἡ Μαρία τῶν γεννηθέντων, θεοπρεπῶς ὑπερέλαμψεν· ὅτι καὶ ἐξ ἀγόνου παραδόξως τεχθεῖσα μητρός, ἔτεκεν ἐν σαρκὶ τὸν ἁπάντων Θεόν, ὑπὲρ φύσιν ἐξ ἀσπόρου γαστρός·(Στιχ.Εσπερινού)
5.Ο απώτερος όμως και κύριος σκοπός της γέννησης της Παναγίας ήταν η ετοιμασία του θρόνου στον οποίο θα κάθιζε ο Θεός ,η σκηνή στην οποία θα κατασκήνωνε με την Θεία του Ενανθρώπιση ο Λόγος του Θεού. Ο ίδιος δε ο Χριστός φρόντισε για την προετοιμασία του θρόνου του στην γη ,όπως φαίνεται στο παρακάτω Δοξαστικό του Εσπερινού.
Σήμερον, ὁ τοῖς νοεροῖς θρόνοις ἐπαναπαυόμενος Θεός, θρόνον ἅγιον ἐπὶ γῆς ἑαυτῷ προητοίμασεν, ὁ στερεώσας ἐν σοφίᾳ τοὺς οὐρανούς, οὐρανὸν ἔμψυχον, ἐν φιλανθρωπίᾳ κατεσκεύασεν· ἐξ ἀκάρπου γὰρ ῥίζης φυτὸν ζωηφόρον, ἐβλάστησεν ἡμῖν τὴν Μητέρα αὐτοῦ…
——————————————————————————–
Ας υμνήσουμε λοιπόν όλοι την αγία Παρθένο Μαρία, διότι από αυτή προήλθε το φως το αληθινό, που μας φωτίζει και μας αγιάζει.
Ας υμνήσουμε και ας τιμήσουμε εκείνη που έγινε ναός του Θεού και Μητέρα της Ζωής εξαιτίας της υπέρτατης καθαρότητάς της και της αγιότητας του βίου της. Ας υμνήσουμε και ας δοξολογήσουμε αυτή που φανέρωσε το θέλημα του Θεού, την κεκλεισμένη πύλη που βλέπει προς την Ανατολή και φώτισε τον κόσμο με την είσοδο του Δεσπότου Χριστού διαμέσου αυτής, της Υπεραγίας και Αειπαρθένου Θεοτόκου.
Και ας προσπαθήσουμε να την μιμηθούμε στην υπακοή της στο θέλημα του Θεού και στον τρόπο που διαφύλασσε πάντοτε τον εαυτό της καθαρό από τους πειρασμούς και από τις αμαρτίες.
Και τέλος, ας την παρακαλέσουμε εκτός από παράδειγμα να είναι και βοηθός μας στις θλίψεις του βίου και στον καθημερινό πνευματικό μας αγώνα.
