Πέτρος Παπαπολυβίου: Οι Κύπριοι της Σύρου
25 Ιουνίου 2012
*Ο Πέτρος Παπαπολυβίου είναι αναπλ. καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Με το μυαλό στραμμένο στις αυριανές εκλογές στην Ελλάδα, αλλά και τα τεράστια πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά και εθνικά προβλήματα που περιμένουν λύσεις (;) από Δευτέρας, σήμερα θα μιλήσουμε για μια βάση δεδομένων που αναρτήθηκε πρόσφατα στο διαδίκτυο, σε ελληνικό ακαδημαϊκό ιστότοπο, του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών (ΙΜΣ), που έχει έδρα το Ρέθυμνο. Στόχος του ΙΜΣ είναι η προώθηση της έρευνας στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, με την αξιοποίηση και της νέας τεχνολογίας.
Στις διαδικτυακές σελίδες του ΙΜΣ, φιλοξενούνται τα πορίσματα ενός πολυετούς ερευνητικού προγράμματος με τίτλο «Η πόλη στους νεότερους χρόνους», με επιστημονικό υπεύθυνο τον ιστορικό Χρήστο Λούκο, καθηγητή στο Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Ο Λούκος, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, ήταν ο ιθύνων νους μιας ομάδας νέων, τότε, ιστορικών που με όραμα, πάθος και αφοσίωση, έχοντας να ξεπεράσουν πλήθος γραφειοκρατικών προβλημάτων, αλλά και χρόνιες νοοτροπίες και αδιαφορία, κατάφεραν να εντοπίσουν και να διασώσουν το Αρχείο του Δήμου της Ερμούπολης. Από τότε, επέστρεφε στη Σύρο και σταδιακά και σε άλλα νησιά και πόλεις, κάθε καλοκαίρι, με τους φοιτητές του πλέον, και έχοντας και τη βοήθεια των υπαλλήλων του Ιστορικού Αρχείου, που είχε δημιουργηθεί στο μεταξύ. Έτσι σώθηκαν από την καταστροφή εκατομμύρια έγγραφα και χιλιάδες κατάστιχα της Νομαρχίας Κυκλάδων, του Νοσοκομείου, του Πτωχοκομείου, του Γυμνασίου, των Δημοτικών Σχολείων, των Δικαστηρίων συμβολαιογραφείων, εργοστασίων, κ.ο.κ..
Στη συνέχεια, ένα μέρος αυτής της θεμελιώδους εργασίας μηχανογραφήθηκε και άρχισε σταδιακά η ανάρτησή του στο διαδίκτυο. Μπορεί κάποιος σήμερα να περιηγηθεί σε αρχεία κυρίως της Ερμούπολης (Δημοτολόγιο, Απογραφές, Εκλογικοί κατάλογοι, Καταγραφή Μικρασιατών προσφύγων του 1922, Βιβλία γάμων και θανάτων, κ.ά.), αλλά και της Άνω Σύρου, του Πειραιά (εκλογικοί και φορολογικοί κατάλογοι), της Κέας, της Αμοργού, της Κέρκυρας, του Ναυπλίου και του Ρεθύμνου. Και έπεται, ελπίζουμε και ευχόμαστε, συνέχεια… Δεν είναι δυνατόν να παρουσιαστούν εδώ σε όλο το εύρος τους τα εκπληκτικά δεδομένα που φέρνουν στο φως τα Δημοτολόγια της Ερμούπολης για την ιστορία της Κύπρου. Ελάχιστα, μόνο, επιγραμματικά: Στο Δημοτολόγιο της Ερμούπολης, από το 1834 μέχρι το 1929 γράφτηκαν 351 άνδρες που δήλωσαν πατρίδα την Κύπρο. Οι περισσότεροι (315) στα χρόνια της ύστερης Τουρκοκρατίας στο νησί μας, οι 115 στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, μέχρι το 1844.
Λίγα μόνο επίθετα: Παφίτης, Σολομωνίδης, Λιβαδίτης, Φράγκος, Κούκκος, Τζικίνας, Περδίκης, Κουκκίδης, Τσουρίδης, Θησεύς, Νικολαΐδης. Από το 1859 μέχρι το 1922 48 Κύπριοι ή Κύπριες τέλεσαν τους γάμους τους στην Ερμούπολη. Αντίστοιχα, δέκα Κύπριοι απεβίωσαν στην Ερμούπολη κατά το 1876-1878 και το 1892-1898: Ανάμεσά τους, η Βιργήνενα Ανέτα, 90 ετών, που απεβίωσε από γήρας, στις 28 Ιανουαρίου 1878. Τον θάνατό της δήλωσε ο εγγονός της, Κωνσταντίνος Σπινής, από τη Χίο… Πρόκειται για ανεκτίμητο και μοναδικό πλούτο για την ιστορία της Ερμούπολης, και γενικότερα, του νεότερου Ελληνισμού. Μια υποδειγματική επιστημονική εργασία, χαραγμένη «με λογισμό και μ’ όνειρο», ένα μικρό παράθυρο ελπίδας για την Ελλάδα των μυρίων προβλημάτων. Ένα δείγμα του μόχθου των Ελλήνων επιστημόνων, των συναδέλφων μας, που καθημερινά εξευτελίζονται, λοιδορούνται και υποαμείβονται. Αλλά, ευτυχώς, αρκετοί απ’ αυτούς, συνεχίζουν ακόμη να γράφουν και να διδάσκουν… *Ο Πέτρος Παπαπολυβίου είναι αναπλ. καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου*
Πέτρος Παπαπολυβίου: Οι Κύπριοι της Σύρου (β)
ΜΙΛΗΣΑΜΕ την προηγούμενη εβδομάδα για μια νέα βάση δεδομένων που αναρτήθηκε στο διαδίκτυο, σε ελληνικό ακαδημαϊκό ιστότοπο, του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών (ΙΜΣ). Πρόκειται για τα πορίσματα ενός πολύχρονου ερευνητικού προγράμματος με τίτλο «Η πόλη στους νεότερους χρόνους», με επιστημονικό υπεύθυνο τον ιστορικό Χρήστο Λούκο.
Επανερχόμαστε, σήμερα, για να δούμε περισσότερα στοιχεία για τους Κύπριους της Σύρου, με βάση τις πληροφορίες που εξάγονται από τα Δημοτολόγια της Ερμούπολης του 19ου αιώνα. Στα πρώτα 15 χρόνια μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, από το 1830 μέχρι και το 1845, εντοπίζονται στα Δημοτολόγια της πρωτεύουσας της Σύρου 115 άνδρες που δήλωσαν πατρίδα την Κύπρο. Η ηλικία, μας βοηθά να υπολογίσουμε πότε περίπου έφυγαν από τη γενέτειρά τους. Πριν από το 1800 γεννήθηκαν 26 πρόσωπα, στη δεκαετία του 1800 38, στη δεκαετία του 1810 37 και οι επτά νεότεροι γεννήθηκαν μετά το 1820. Υποθέτουμε ότι οι περισσότεροι από αυτούς έφυγαν από την Κύπρο στη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης, εξαιτίας των τουρκικών σφαγών του καλοκαιριού του 1821 ή τα αμέσως επόμενα χρόνια. Επιβεβαιώνεται, δηλαδή, η πληθυσμιακή αφαίμαξη που υπέστη η Κύπρος ύστερα από το 1821, καθώς υπολογίζεται ότι περίπου το 20% του ελληνικού χριστιανικού πληθυσμού αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το νησί.
Ενδιαφέροντα στοιχεία εξάγονται από την επαγγελματική διαστρωμάτωση. Οι 115 Κύπριοι δημότες της Σύρου κατά το 1830-1845 ασκούσαν 41 διαφορετικά επαγγέλματα. (Ένας δηλώθηκε χωρίς επάγγελμα.) Οι περισσότεροι (26) ήταν έμποροι. Αυτό δικαιολογείται από την τεράστια οικονομική ανάπτυξη της Σύρου αυτή την περίοδο, όταν είχε μετατραπεί σε μεγάλο εμπορικό κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου. Δύο δήλωσαν στρατιωτικοί, ένας χωροφύλακας και ένας απόμαχος. Οι ηλικίες των τριών πρώτων, μας επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι και αυτοί, όπως ο «απόμαχος», είχαν πολεμήσει στην ελληνική επανάσταση του 1821. Ένας γνωστός Κύπριος αγωνιστής, ο Κυπριανός Θησεύς, από το Στρόβολο, ανιψιός του Αρχιεπισκόπου Κυπριανού, ήταν ο υγειονόμος της Ερμούπολης αυτή την εποχή. Δημόσιοι υπάλληλοι ήταν ακόμη δύο Κύπριοι: Ένας αγορανόμος και ένας «κλητήρ ειρηνοδικείου». Άλλοι τρεις, νεότεροι, ήταν μαθητές στο Γυμνάσιο. Την υψηλότερη κοινωνική θέση είχε ο Σολομών Νικολαΐδης, εφέτης, γνωστός και για τη συγγραφική του δράση. Με τη θάλασσα ασχολούνταν 15 πρόσωπα:
εννιά ναύτες, τέσσερις βαστάζοι και ένας μαουνιέρης. Πέντε ήταν σανδαλοποιοί, τέσσερις φύλακες, τρεις βαφείς, τρεις ράπτες, τρεις καφεπώλες, τρεις σκυτοτόμοι, ένας μακαρονάς, κ.ο.κ. Τα δεδομένα αυτά φέρνουν νέες μαρτυρίες για την ιστορία της Κύπρου, για τους Κύπριους που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα μετά την ανεξαρτησία της χώρας, για τους αγωνιστές, και αυτούς που απέκτησαν την ελληνική υπηκοότητα. Η περαιτέρω αξιοποίησή τους, ελπίζουμε να γίνει πολύ σύντομα.
Από την άλλη, αξίζει να σκεφτούμε ποια είναι η αντίστοιχη κατάσταση στην Κύπρο.
Πόσοι δήμοι του νησιού μας, για παράδειγμα, ή επαρχιακές διοικήσεις ή μητροπόλεις έχουν διασώσει παλαιά ληξιαρχικά αρχεία του 19ου αιώνα; Τι γίνεται με τα αντίστοιχα βιβλία των κοινοτήτων ή των τοπικών ναών; Είναι ένας τομέας, που οφείλουμε να κάνουμε ακόμη πολλά, τόσο η πολιτεία και οι αρμόδιοι επιστημονικοί φορείς, όσο και η ολιγάριθμη κοινότητα των ιστορικών του τόπου. Για να σωθούν όσα δεν καταστράφηκαν μέχρι σήμερα.
*Ο Πέτρος Παπαπολυβίου είναι αναπλ. καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
