Περί των καρπών της καρδιακής προσευχής

Γέροντος Κλεόπα Ηλίε

«Όλες οι αρετές βοηθούν τον νου να αποκτήση την θεία αγάπη, αλλά περισσότερο από όλα η καθαρά προσευχή. Διότι με αυτήν πετώντας στον Θεό, εξερχόμεθα από όλα τα αισθητά του κόσμου πράγματα». (Από τα κεφάλαια περί Αγάπης, του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητού).

Αδελφοί και Πατέρες,
Κάποιος από τους Αγίους Πατέρες μας συμβουλεύει τα εξής: «Σιώπησε εσύ και θα μιλήσουν τα έργα σου». Εγώ όμως ο τεμπέλης και αμαρτωλός τολμώ από την αναισθησία μου και κάνω το τελείως αντίθετο˙ και αρχίζω να μιλώ προς εσάς τους αγίους αδελφούς μου και πατέρας για εκείνα στα οποία ποτέ δεν ειδικεύθηκα με τα έργα και την ζωή μου. Αλλά πάλι μου φαίνεται ότι δεν είναι καλό να σιωπώ και να μη φανερώνω τις διδασκαλίες των Αγίων Πατέρων περί της σωτηρίας της ψυχής, επειδή είμαι φίλαυτος και άεργος σ’ αυτά τα πνευματικά έργα. Διότι, κατά τον λόγο του Ευαγγελίου, αυτά τα ωφέλιμα για την ψυχή έργα πολλοί φιλόπονοι και βιαστές επιδιώκουν να τα αποκτήσουν με κάθε τρόπο, για να αρπάξουν την Βασιλεία των Ουρανών (Ματθ. 11, 12). Και βέβαια όχι με λόγια κενά σαν τα δικά μου, αλλά με ιδρώτες και ημερονυκτίους κόπους αγωνίζονται αυτοί οι πιστοί για την εφαρμογή των εντολών του Θεού. Γι’ αυτό, αφού κλείσω τα μάτια μου και παραβλέψω τις αδυναμίες και την οκνηρία μου για τις αρετές, ας αρχίσω λέγοντας τα παρακάτω:
Κατά τις διδασκαλίες των Αγίων Πατέρων και των μεγάλων εργατών της προσευχής, ο πρώτος καρπός αυτής είναι η προσοχή και μετά η σεμνότης. Αυτοί οι δύο καρποί, αν και φαίνονται πολύ μικροί, όμως εκδηλώνονται πριν από τους άλλους στον αγωνιστή της ιεράς προσευχής. Αποκτούνται με την επίμονη εξάσκησι σε οποιοδήποτε είδος προσευχής, αλλά ιδιαίτερα και εμφανέστερα στην εξάσκησι της νοεράς μνήμης του Ιησού, το οποίον έργο είναι ανώτερο από την ανάγνωσι των ψαλμών, την ψαλμωδία και τις άλλες προφορικές προσευχές.
Ο τρίτος καρπός αυτής της νοεράς προσευχής που γεννάται κατά σειράν με την βοήθεια των άλλων δύο καρπών, είναι η ταπείνωσις. Όλοι αυτοί οι καρποί, καθώς και η αληθινή προσευχή, είναι δώρα του Θεού. Ο τέταρτος καρπός είναι η συγκέντρωσις των σκέψεων μας. Ο πέμπτος είναι η ευλάβεια. Ο έκτος είναι ο φόβος του Θεού, ο έβδομος η μνήμη του θανάτου, ο όγδοος η ειρήνη των λογισμών, ο ένατος η θερμότης της καρδιάς, ο δέκατος η συγκέντρωσις της προσοχής στην καρδιά, ο ενδέκατος καρπός είναι η συνεχής παρακολούθησις στα σφάλματα και τις αμαρτίες μας, από την μνήμη των οποίων αυξάνεται μέσα μας η ταπείνωσις και μετατρέπεται σε πένθος. Ο δωδέκατος καρπός είναι η αίσθησις της παρουσίας του Θεού, του θανάτου, της μελλούσης κρίσεως και οι σκέψεις για τα βάσανα της κολάσεως. Ο δέκατος τρίτος καρπός είναι η απομάκρυνσις και το μίσος του νου μας για καθετί απολαυστικό αυτού του κόσμου και η παραμονή του στην καρδιά μας. Διότι με αυτή την συνήθεια της βυθίσεως και παραμονής του νου στην καρδιά μας, αυτή η ίδια η καρδιά αποκρούει και μισεί όλες τις αισθητές απολαύσεις και τα έργα των εμπαθών ανθρώπων. Αυτό το γεγονός το επιβεβαιώνει και ο άγιος Διάδοχος επίσκοπος Φωτικής, όταν λέγη: «Αυτός που εισέρχεται πάντοτε στην καρδιά του, περιφρονεί όλες τις απολαύσεις αυτής της ζωής. Και τούτο διότι επισκιάζεται από το Πνεύμα του Θεού και δεν μπορεί πλέον να αγαπά τις σωματικές απολαύσεις» (Από τα γνωστικά του κεφάλαια).
Επίσης απαλλάσσεται από την πλάνη των φαντασιών, από την εισβολή των κακών λογισμών και μισεί κάθε τι το φανταστικό και ψεύτικο. ΄Ετσι λοιπόν, αφού κατέβη ο νους με εσωτερική ησυχία και χωρίς κακές σκέψεις στην καρδιά για να ενωθή με τον ενδιάθετο λόγο, αποβάλλει όλας τας παραστάσεις και αμαρτωλές μορφές και φανταστικές εικόνες η καρδιά, όπου είναι η κατοικία τους, όπως το φίδι βγάζει το δέρμα του, όταν περάση μέσα από ένα στενό τόπο.
Ο άνθρωπος που θα συνηθίση να κρατά τον νου του στην καρδιά, θα επιθυμή πάντοτε να κλείνη την πόρτα του κελλιού του και να ήσυχάζη˙ να κλείνη την πόρτα του στόματός του και να σιωπά, και την εσωτερική πόρτα του ενδιαθέτου λόγου της καρδιάς, για να εμποδίζη τους διαφόρους κακούς λογισμούς, με τους οποίους ο άνθρωπος γίνεται ακάθαρτος ενώπιον του Θεού που εξετάζει «νεφρούς και καρδίαν» (Άποκ. 2, 23). Γι’ αυτό μας συμβουλεύει ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος τα εξής: «Κλείσε την θύρα του κελλιού σου για το σώμα, την θύρα του στόματός σου για να μη συνομιλής με άλλους ανθρώπους και την εσωτερική θύρα για την απόκρουσι των κακών πνευμάτων».
Ο δέκατος τέταρτος καρπός που γεννάται από την εργασία της προσευχής του Ιησού συνίσταται στο ότι, όταν βυθίζεται ο νους στην καρδιά και βλέπει με τα νοερά μάτια την φοβερή μορφή της αμαρτίας, η οποία εκδηλώνεται με αηδιαστικές παραστάσεις που φέρνει μέσα του με την επιρροή των αισθήσεων και του κόσμου, όπως λέγει ο άγιος Γρηγόριος Θεσσαλονίκης, τότε αρχίζει η καρδιά και αποκτά ταπείνωσι, πένθος και δάκρυα. Και πως να μην ταπεινωθή μια αμαρτωλή ψυχή, όταν βλέπη την άθλια καρδιά του να κυριεύεται από ένα βαθύ σκοτάδι που προήλθε από τις αμαρτίες της, τις οποίες έκανε με την σκέψι, τον λόγο και το έργο; Διότι, οπως λέγει ο άγιος Μάρκος ο Ασκητής, «αυτός που έχει λογισμούς κακίας, πως να ιδή τις αμαρτίες του; Επειδή αυτός που καλύπτεται από διάφορες σκέψεις, σκεπάζει την θύρα της ψυχής. Και αυτό το σκοτάδι έχει την αρχή του στις πονηρές έννοιες και τα έργα». Πως να μην κλαύση και να μην λυπηθή, όταν βλέπη ο χριστιανός το νοερό μέρος της ψυχής γεμάτο από λογισμούς αλαζονείας, από ασεβείς επιθυμίας, από σκέψεις βλασφημίας και διαβολικές προτροπές; Πως να μη θρηνήση μια πονεμένη ψυχή, όταν βλέπη το επιθυμητικό μέρος της ψυχής να είναι αιχμαλωτισμένο από θεομισήτους λογισμούς και την ψυχή κυριευμένη από πονηρές σκέψεις να καταφέρεται επαναστατικά κατά του πλησίον; Με ένα λόγο, πως να μην ταπεινωθή και χύση ματωμένα δάκρυα η πως να μην κραυγάση προς τον Ιησού με ψυχική οδύνη, για να σωθή και να θεραπευθή, όταν βλέπη την καρδιά του δεμένη με τόσα αναρίθμητα πάθη, τυφλή από αναισθησία, σκληρή και τραυματισμένη από τόσες πληγές; Κατόπιν, όταν ο άνθρωπος ιδή ότι μέσα του δεν είναι πλέον ναός του Θεού και του Πνεύματός Του, αλλά σπήλαιο ληστών και άβυσσος αμαρτίας και κατοικία δαιμόνων, τότε μπορεί με ταπείνωσι, πένθος και δάκρυα να ελεηθή από τον Θεό, να ελευθερωθή από τα πάθη και να λυτρωθή από τις εφόδους των πονηρών λογισμών με τη θεία συνεργεία.
Ο δέκατος πέμπτος καρπός που γεννάται από την νοερά προσευχή συνίσταται στο γεγονός ότι με την επιστροφή του νου στην καρδιά, την επίμονη παραμονή του σ’ αυτήν, την νήψι και παρακολούθησι των νοημάτων, ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου γίνεται σαν ένας καθαρός καθρέπτης, κατά τον άγιο Κάλλιστο Ξανθόπουλο, στον οποίον ο νους βλέπει πολύ καθαρά τις πονηρές διαθέσεις της καρδιάς του, τις προσβολές και τις παγίδες των ακαθάρτων πνευμάτων. Συνοπτικά λέγομε ότι ο νους αρχίζει να βλέπη καθαρά όλα τα παραπτώματα του, ακόμη και το πιο τελευταίο, για το οποίο καλεί με μεγάλο πόνο τον Ιησού σε βοήθεια, ζητά να τον συγχωρήση, να μετανοήση, να κλαύση, πέφτει κάτω ενώπιον του Κυρίου και προσθέτει δάκρυα επάνω στα δάκρυα, ταπείνωσι επάνω στην ταπείνωσι και κάνει οτι μπορεί για να διορθωθή και να μην αμαρτήση πλέον. Γι’ αυτό ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος είπε για την προσευχή ότι αυτή θα σου δείξη σε ποιά κατάστασι ευρίσκεσαι, διότι αυτή είναι το κάτοπτρο του θεολόγου μονάχου, το οποίο δείχνει καθαρά την εσωτερική σου κατάστασι (Λόγος 28ος).

Ο δέκατος έκτος καρπός που είναι και καρπός της επιστροφής του νου στην καρδιά, είναι η εξομοίωσις της φύσεως μας με την καθαρότητα του Θεού που γίνεται με την υπέρ φύσιν ενέργεια του Παναγίου Πνεύματος. Διότι, όπως οι θείοι Πατέρες ευρήκαν μερικούς τρόπους και φυσικές μεθόδους για να καθαρίσουν την ανθρώπινη φύσι από τα παρά φύσιν πάθη, τα οποία εισήλθαν σ’ αυτήν, όπως την νηστεία, αγρυπνία, χαμευνία, κλίσι των γονάτων, εδαφιαίες μετάνοιες, εγκράτεια και άλλες ασκήσεις του σώματος, κατά τον ίδιο τρόπο ευρήκαν και αυτή την τέχνη της επιστροφής του νου στην καρδιά, για να καθαρίζονται πληρέστερα και γρηγορώτερα, τόσο ο νους όσο και η καρδιά. Αυτά τα δύο μέρη της ανθρωπίνης υπάρξεως είναι πολύ λεπτά και ευάλωτα στο κακό και με την είσοδο της αμαρτίας μέσα σ’ αυτά επηρεάζονται ταυτόχρονα και τα άλλα μέρη και μέλη του σώματος˙ διότι πρώτα προσβάλλονται τα λεπτότερα μέρη και κατόπιν τα μεγαλύτερα. Γι’ αυτό, εάν καθαρισθούμε από τα πρώτα, καθαρίζεται ολοκληρωτικά η φύσις μας από τα πάθη και έτσι διευκολύνουμε τον εαυτό μας να δεχθή την χάρι και ενέργεια του Θείου Πνεύματος. Αυτή η τέχνη μας καθαρίζει ευκολώτερα από οποιαδήποτε άλλη εργασία, επειδή έχει σαν έργο και απασχόλησι την μεγαλύτερη, καθολικώτερη και περιεκτικώτερη από όλες τις άλλες αρετή, δηλ. το να αγαπά ο άνθρωπος τον Θεό με όλη του την ψυχή, την καρδιά, την δύναμι και την διάνοια του (πρβλ. Ματθ. 22, 37). Για την εκπλήρωσι ιδιαίτερα αυτής της εντολής αλλά και για ολες τις άλλες, προσφέρεται στον άνθρωπο η υπέρ φύσιν χάρις του Θεού για την υπέρ φύσιν ζωή.
Ο δέκατος έβδομος καρπός της νοεράς και καρδιακής προσευχής είναι: Όταν ο νους συνηθίση να μπαίνη στην καρδιά και να ομιλή με τον ενδιάθετο λόγο, βλέπει τον εαυτό του και όλες τις δυνάμεις του• και αυτή η βύθισις του νου στην καρδιά δεν μένει χωρίς ευτυχία και πνευματική χαρά. Όπως ακριβώς οταν κάποιος απουσιάση για λίγο από το σπίτι του και πάλι επιστρέψη, χαίρεται και ευθυμεί, διότι αξιώθηκε να ιδή την σύζυγό του και τα παιδιά του, έτσι συμβαίνει και με τον νου, καθώς λέγει ο όσιος Νικηφόρος ο Μονάζων. Με αυτή την νοερά εκ καρδίας προσευχή μπορεί ο άνθρωπος να φυλάγη τον νου και την καρδιά του, εάν δεν έφθασε ακόμη στην τελεία καθαρότητα και απάθεια, δεδομένου ότι αυτό το έργο είναι πολύ δύσκολο στον κόσμο, μάλιστα ακόμη και στην έρημο και ησυχία λόγω της φιλαυτίας και πλάνης του γένους μας, όπως λέγει ο θείος πατήρ Ιωάννης της Κλίμακος. Πλην όμως μπορούμε να αγωνιζώμεθα όσο είναι δυνατόν για την κάθαρσι από τα πάθη μας, διότι ο Θεός έδωσε στον άνθρωπο την εντολή να φυλάγη την καρδιά του από τα πάθη και τις κακές σκέψεις, λέγοντας: «Πρόσεχε σεαυτώ, μη γένηται ρήμα κρυπτόν εν τη καρδία σου και ανόμημα» (Δευτ. 15, 9). Σ’ αυτή την εντολή έγραψε μια ολόκληρη ερμηνευτική πραγματεία ο Μέγας Βασίλειος. Παράλληλα και ο Σολομών λέγει τα εξής: «Πάση φυλακή τήρει την καρδίαν, εκ γαρ τούτων έξοδοι ζωής» (Παροιμ. 4, 23).
Ο δέκατος όγδοος και μεγαλύτερος καρπός της προσευχής είναι η απόκτησις της αγάπης του Θεού, η οποία είναι μητέρα όλων των αρετών, επειδή είναι το πλήρωμα όλων των αγαθών έργων και μέσα στην αγάπη του Θεού περιέχεται και η αγάπη προς τον πλησίον, κατά την μαρτυρία του Ευαγγελιστού Ιωάννου που λέγει: «Ο αγαπών τον Θεόν αγαπά και τον πλησίον αυτού» (Α’ Ιωάν. 4, 21). Και σ’ αυτές τις δύο εντολές, δηλ. στην αγάπη προς τον Θεό και προς τον πλησίον, περιέχεται όλος ο νόμος και οι προφήτες (Ματθ. 22, 40). Με παρόμοιο τρόπο και ο μέγας απόστολος Παύλος λέγει ότι η αγάπη είναι το πλήρωμα του νόμου, όταν γράφη στους Ρωμαίους (13, 8) «Ο γάρ αγαπών τον έτερον νόμον πεπλήρωκε».
Αυτοί λοιπόν και άλλοι πολλοί είναι οι καρποί της καρδιακής προσευχής. Οπότε, μακάρια και τρισμακάρια είναι η ψυχή εκείνη που εργάζεται μυστικά αυτή την αγία προσευχή. Αυτός που προσεύχεται μυστικά και αληθινά στο ταμιείον της καρδιάς του και συνομιλεί εκεί με τον Νυμφίο Χριστό, επειδή εργάσθηκε μυστικά εδώ στη γη, θα αμειφθή στα φανερά από τον επουράνιο Πατέρα μας κατά την ημέρα της μελλούσης κρίσεως, όπου θα αποκαλυφθούν όλα τα μυστικά έργα των ανθρώπων.
Πιστεύω ότι και στις ημέρες μας στα άγια μοναστήρια αλλά και σε χριστιανούς που ζουν μέσα στον κόσμο θα είναι πολλοί που απασχολούνται με αυτή την αγία προσευχή, από την οποία έχουν τον φόβο του Θεού, την ταπείνωσι και τη σιωπή στην ιερά αυτή εργασία τους. Αρκετοί απ’ αυτούς εξαγνίζουν τον εαυτό τους με ανεξίτηλα δάκρυα που πηγάζουν από την καρδιά τους από τον θείο φόβο και προπαντός από την αγάπη του Θεού. Δεν είναι λίγοι αυτοί που αγωνίζονται να καθαρίσουν τις καρδιές τους από τα πάθη και τους αισχρούς λογισμούς, έχοντας υπ’ όψιν αυτό που λέγει η Γραφή: «Πας πόρνος η ακάθαρτος η πλεονέκτης ουκ έχει κληρονομίαν εν τη βασιλεία του Θεού» (Έφεσ. 5, 5). Αυτούς παρακαλώ και εγώ να προσεύχωνται για μένα τον αμαρτωλό.
Το έλεος και η ευσπλαχνία του Ελεήμονος Θεού και η χάρις της Παναγίας Μητρός Του να βοηθούν όλους αυτούς που αγαπούν με την καρδιά τους και όλη τους την διάνοια και δύναμι τον Θεό, επικαλούνται σε βοήθεια το Πανάγιο Όνομά Του και τον μνημονεύουν πάντοτε. Αμήν!
Πηγή: «Ο Όσιος Γρηγόριος» Ετήσια έκδοση της ιεράς κοινοβιακής μονής Οσίου Γρηγορίου, Αγίου Όρους, Περίοδος Β΄, έτος 1984, αριθμ. 9