Ο Φόβος του Θεού και οι φοβίες των ανθρώπων

Του Μητροπολίτη Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας κ. Ιωήλ

ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ

Ο κάθε άνθρωπος, όταν γεννιέται, έχει μέσα του (κληρονομούνται σ’ αυτόν) ψυχολογικές και σωματικές αδυναμίες· π.χ. η ακόρεστη δίψα για ζωή, ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα, η φθορά του σώματος, οι ποικίλες ιδιόμορφες καταστάσεις, καχυποψίες για άλλους και πολλά άλλα. Όλα αυτά του προκαλούν φόβο. Ο φόβος δεν τον αφήνει να τελειοποιηθεί στην αγάπη. Ο Χριστός όμως ήλθε να μας ελευθερώσει από το φόβο του θανάτου και της κολάσεως (Εβρ. 2, 14-15). Δεν μας έφερε πνεύμα δειλίας, που προκαλεί φόβο, αλλά πνεύμα υιοθεσίας (Ρωμ. 8, 14-15). Ο Χριστός μας ελευθέρωσε. Όποιος πιστεύει στο Χριστό ελευθερώνεται και οδηγείται στην αγάπη που «έξω βάλλει τον φόβο» (Α´ Ιω. 4, 18). Για να φτάσουμε όμως στην αγάπη, χρειάζεται αγώνας και άσκηση και φυσικά δεν ζει κάποιος την κατάσταση αυτή δια μιας. Στα πρώτα βήματά του προς την τελείωση, ο άνθρωπος πρέπει να έχει φόβο για μερικά πράγματα, όπως π.χ. για την κόλαση, την αμαρτία, την γέενα του πυρός. Να φοβηθεί την αμαρτία μήπως τον χωρίσει απο τον Θεό και καταδικασθεί.
ΓΝΩΜΕΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΑΠΟΨΗ ΑΥΤΗ

Ο φόβος που έχουμε να μην πέσουμε στην αμαρτία είναι αρετή. Αρχή της αληθινής ζωής του ανθρώπου είναι ο φόβος του Θεού. (Ισαάκ ο Σύρος)
Ο φόβος είναι η πρώτη εντολή, που οδηγεί στο πένθος των αμαρτημάτων (Πέτρος ο Δαμασκηνός).
Εκείνος που πιστεύει στον Κύριο, φοβείται την κόλαση, κι αυτός που φοβείται την κόλαση, τηρεί τις εντολές. Αυτός πάλι που τηρεί τις εντολές, υπομένει τις θλίψεις, κι όποιος υπομένει τις θλίψεις, αποκτά την ελπίδα του στον Θεό (όπ.π.).
Αλλο πράγμα να φοβείσαι τον Θεό και άλλο να εφαρμόζεις τις εντολές του Θεού (Συμεών ο ν. Θεολόγος).
Θα μπορούσαμε να πούμε πως στην πνευματική μας ζωή προηγείται ο φόβος του Θεού, που μας κάνει να πενθούμε για τις αμαρτίες μας και ακολουθεί η εργασία των εντολών ως καρπός. Ο έμφυτος φόβος βοηθάει μαζί με την πίστη στην εργασία των εντολών.
Ο φόβος του Θεού μας αναγκάζει να πολεμάμε την κακία και ενώ την πολεμάμε, η χάρη του Θεού την πολεμεί (Μάρκος ο Ασκητής).
Η ρίζα της ευλάβειάς μας προς τον Θεό είναι ο φόβος του Θεού. Ο φόβος του Θεού είναι το πιό δυνατό όπλο για να πολεμήσουμε τις δυσκολίες στην πνευματική μας πορεία (Ιω. ο Χρυσόστομος).
Παράδειγμα χαρακτηριστικό ο ληστής. Όλοι ξέρουμε τι είπε στον εξ ευωνύμων του Χριστού κακούργο, που λοιδορούσε τον Χριστό: «ουχί συ ο Χριστός; σώσον σεαυτόν και ημάς. Αποκριθείς δε ο έτερος επετίμα αυτώ λέγων· ουδέ φοβή συ τον Θεόν, ότι εν τω αυτώ κρίματι ει;» (Λουκ. 23, 29). Μπροστά στον Κύριο ο ευγνώμων ληστής αισθάνθηκε μεγάλο φόβο για τις αμαρτίες του και είπε τα περίφημα εκείνα λόγια· «Ιησού, μνήσθητί μου όταν έλθης εν τη βασιλεία σου» (Λουκ. 23, 41).

ΠΩΣ ΕΝΕΡΓΕΙ Ο ΦΟΒΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ;

Ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος λέγει πως ο φόβος του Θεού ξυπνάει την ανθρώπινη φύση εναντίον των πονηρών επινοήσεων του διαβόλου. Όπως τα Χερουβίμ ήσαν άγρυπνα μπροστά στην θύρα του Παραδείσου, έτσι και ο φόβος του Θεού είναι άγρυπνος φύλακας του ανθρώπου, για να μην πέσει στην αμαρτία. Αυτον τον φόβο χρειάζεται να τον διατηρεί για να μη βλαβεί από τον εχθρό.

Πράγματι πολλές φορές συγκρατούμεθα μακρυά από την αμαρτία, διότι μέσα μας υπάρχει ο φόβος του Θεού. Αναλογιζόμαστε· «πως θα το κάνω αυτό; φοβάμαι τον Θεό, φοβάμαι την κόλαση». Ο σωτήριος αυτός φόβος μας κάνει να μισούμε την αδικία, την ύβρη και την υπερηφάνεια, τονίζει ο Μέγας Βασίλειος.

Αυτός, που έχει φόβο Θεού, απομακρύνει εύκολα τους λογισμούς του διαβόλου, αφού δεν αιχμαλωτίζεται με τίποτε. Δεν έχει περισπασμούς στο νου του, διότι περιμένει τον Δεσπότη Χριστό. Επιμελείται των αρετών, για να μην καταδικασθεί.

Ο νους του ανθρώπου είναι μία μήτρα. Ο λόγος του Θεού είναι το σπέρμα. Κι αυτό που θα γεννηθεί, είναι ο φόβος του Θεού. Για να έχουμε καθαρή ελεημοσύνη, δηλ. απαλλαγμένη από κενοδοξία, φιλαργυρία και ηδονή, πρέπει να προηγηθεί ο φόβος του Θεού, ο οποίος θα νεκρώσει τα πάθη αυτά.

Όποιος θέλει να αγαπήσει τον Θεό, θα αρχίσει από τον φόβο του. Εξαιτίας αυτού του φόβου προσέχουμε και τα λεπτότατα αμαρτήματα. Ένας που φοβάται τον Θεό, λέγει και τα πιο μικρά του αμαρτήματα, διότι έχει την εντύπωση, πως μετά θάνατο τον περιμένουν πολύ άσχημες καταστάσεις.

Όποιος φοβάται τον Θεό, αγαπάει την εγκράτεια. Με φόβο πηγαίνει να κοινωνήσει. «Μετά φόβου Θεού, πίστεως και αγάπης προσέλθετε», προσκαλεί ο λειτουργός τους πιστούς. Ο φοβούμενος τον Κύριο, δεν φοβείται των δαιμόνων τις ορμές, ούτε τις απειλές των ανθρώπων.
Ο ΦΟΒΟΣ ΔΙΑΚΡΙΝΕΤΑΙ ΣΕ ΔΥΟ ΕΙΔΗ

Οι Πατέρες λένε πως ο φόβος του Θεού έχει δύο μορφές. Είναι ο φόβος των εισαγωγικών και ο φόβος των τελείων.

Ο φόβος των εισαγωγικών ή των αρχαρίων, που υπάρχει μέσα μας και δεν μας αφήνει να πέσουμε στην αμαρτία εξαιτίας της κολάσεως. «Εισαγωγικός εστίν ο απέχων της κακίας». Αυτός, που έχει αυτόν τον φόβο φοβάται σαν δούλος τα κολαστήρια, τις τιμωρίες και τις καταδίκες.

Υπάρχουν όμως και οι τέλειοι, που έχουν και αυτοί φόβο, αλλά με άλλη μορφή. Φοβούνται μήπως παραβούν κάποια εντολή του Θεού και τον λυπήσουν. Φοβούνται μήπως υποστούν τροπή ή αλλοίωση στην πνευματική τους ζωή και πέσουν στην αμαρτία.

Ο φόβος των εισαγωγικών εξαφανίζεται, όταν συγχωρηθούν τα αμαρτήματα του ανθρώπου, ενώ ο δεύτερος, των τελείων, παραμένει συνεχώς στον άνθρωπο και τον αγιάζει περισσότερο.

Απ’ όλα αυτά καταλαβαίνουμε πως μπορούμε να ωφεληθούμε τα μέγιστα από τον φόβο του Θεού. Μία ευχή της θείας Λειτουργίας το τονίζει αυτό εμφατικά. «Ένθες ημίν και των μακαρίων σου εντολών φόβον, ίνα τας σαρκικάς επιθυμίας πάσας καταπατήσαντες, πνευματικήν πολιτείαν μετέλθωμεν, πάντα τα προς ευαρέστησιν την σην και φρονούντες και πράττοντες».

Αυτές τις πνευματικές καταστάσεις ας επιζητούμε σταθερά, για να γίνουμε άνθρωποι του Θεού.
ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΦΟΒΙΕΣ

Είδαμε διεξοδικά τι είναι ο φόβος και ποιές είναι οι ενέργειές του. Ας δούμε τώρα τις ανθρώπινες φοβίες.

Φοβία, ονομάζεται από την ανθρώπινη επιστήμη, δηλ. την ψυχιατρική, η πάθηση εκείνη, όπου το άτομο κατακλύζεται από φόβο, ενώ δεν υπάρχει πραγματική αιτία φόβου. Λέμε ότι κάποιος έχει κλειστοφοβία, όταν δεν μπορεί να εισέλθει σε κλειστούς χώρους, π.χ. σε ανελκυστήρα, ή να ταξιδεύσει με αεροπλάνο, τρένο κ.λπ., επειδή καταλαμβάνεται από μεγάλου βαθμού φόβο. Πλείστα πράγματα και καταστάσεις μπορούν να γίνουν αφορμή τέτοιας φοβίας. Τα συνηθέστερα είναι: Πλατείες ή χώροι όπου υπάρχουν πολλοί άνθρωποι (αγοροφοβία), η άνοδος σε υψηλούς ορόφους κτηρίων (υψοφοβία), ζωύφια ακίνδυνα για τον άνθρωπο, όπως π.χ. μικρές αράχνες (αραχνοφοβία) κατσαρίδες (κατσαριδοφοβίες) κ.λπ. Επίσης φόβος των μικροβίων (μικροβιοφοβία), γι αυτό και πλένουν τα χέρια και τα ενδύματα συχνότατα. Ακόμη διάφορες αρρώστειες, όπως π.χ. ο καρκίνος (καρκινοφοβία), με αποτέλεσμα να προσέχουν να μην τους εγγίσει άνθρωπος, που πάσχει από τη νόσο αυτή, ή κάποια άλλη. Όσοι έχουν μία από τις φοβίες αυτές, δε σημαίνει πως είναι άτομα δειλά και με μειωμένη προσωπικότητα. Αντιθέτως μπορεί να είναι επιτυχημένοι επαγγελματίες, σωστοί επιστήμονες, ή ακόμη να επιδίδονται και σε τολμηρές δραστηριότητες, όπως π.χ. την ορειβασία.

Η κατάσταση της φοβίας οφείλεται σε κάποια διαταραχή της λειτουργίας του κεντρικού νευρικού συστήματος. Όταν ο άνθρωπος, που πάσχει από τη φοβία, δεν έχει άλλα ψυχοπαθολογικά συμπτώματα, τότε η οδυνηρή αυτή κατάσταση ονομάζεται νευρωτική φοβία και το άτομο έχει πλήρη επίγνωση του παραλόγου της φοβίας του. Παρ’ όλες όμως τις προσπάθειές του δεν μπορεί να απαλλαγεί απ’ αυτό εύκολα. Ακόμη η φοβία μπορεί να είναι ένα από τα πολλά συμπτώματα ψυχοπάθειας, όπως π.χ. η μελαγχολία κ.λπ. Ας αναφέρουμε και δύο παραδείγματα. Ένας γιατρός μου έλεγε πως τον επισκεπτόταν συχνά κάποιος, που είχε τη φοβία του εμφράγματος της καρδιάς και γενικώτερα της φοβίας του θανάτου. Είχε καχυποψίες για τους πάντες και έτρεμε στην ιδέα πως μπορεί να πάθει έμφραγμα. Κάθε τόσο πήγαινε στον γιατρό και εξέφραζε τις ανησυχίες του. Όταν μετά από χρόνια συνέβη να πάθει καρκίνο ήπατος, επειδή ήταν συνειδητός χριστιανός, αντιμετώπισε την ασθένεια με αξιοθαύμαστη καρτερία και υπομονή και το καταπληκτικό ήταν, πως ήσυχος περίμενε το θάνατο. Το άλλο παράδειγμα. Καπετάνιος εμπορικού πλοίου, που διέπλεε συχνά τους ταραγμένους ωκεανούς και αντιμετώπιζε με επιτυχία τις φοβερές φουρτούνες της θάλασσας, τον επίανε μεγάλη φοβία, όταν έμπαινε στο λιμάνι και έβλεπε συνωστισμό (μποτιλιάρισμα) πλοίων. Νόμιζε πως δε θα τα κατάφερνε να μπει μέσα. Δεν φοβόταν τα άγρια κύματα του ωκεανού και έτρεμε τον συνωστισμό του ασφαλούς λιμανιού.

Ένας πνευματικός τι μπορεί να κάνει στην προκειμένη περίπτωση; Φυσικά δεν μπορεί να δώσει κατευθύνσεις που έχουν σχέση με φάρμακα και ιατρικές αγωγές. Οι παρατηρήσεις του τύπου, πως αυτό που έχει ο ασθενής δεν είναι τίποτε, και η προτροπή να μην πάει στο γιατρό, δεν έχουν καλά αποτελέσματα. Εάν έχει ανάγκη από ιατρική θεραπεία, θα το κρίνει ένας καλός και δοκιμασμένος γιατρός. Γίνεται πολλές φορές μη πιστευτός και μη έγκυρος ο πνευματικός που δίνει τέτοιες συμβουλές. Το έργο του πνευματικού στο εξομολογητήριο είναι να φύγει ο άνθρωπος, που θα καταφύγει στην βοήθειά του και έχει φοβίες, με ακλόνητη εμπιστοσύνη στο Θεό και με ελπίδα πως στη δίνη του προβλήματός του δεν θα είναι απούσα η χάρη του Θεού. Καταπληκτική είναι η εμπειρική διαπίστωση των αγίων Πατέρων πως όσο καθαρίζεται ο νους του ανθρώπου, τόσο και εξαφανίζονται τα πάθη του και οι ψυχολογικές του ανισότητες. Κάποτε ρώτησαν κάποιον από τους Γεροντάδες τι πνευματική εργασία κάνει, κι αυτός απάντησε: «Ημείς νουν τηρούμεν». Η τήρηση και η καθαρότητα του νου απαλλάσσει τον άνθρωπο από πολλές φοβίες. Ο καθαρός νους ηγεμονεύει της κεφαλής και υποτάσσει όλες τις αισθήσεις του σώματος. Ο μέγας άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς τονίζει, πως πάνω από τη σπουδή του ανθρώπου να γνωρίσει «άστρων μεγέθη και φύσεων λόγους», δηλ. θα λέγαμε σήμερα επιστημονικές γνώσεις, προτιμότερο είναι «το ειδέναι τον καθ’ ημάς νουν την εαυτού ασθένειαν και ταύτην ιάσασθαι ζητείν», να μπορέσει ο νους να γνωρίσει την ασθένειά του και να ζητήσει την ίασή του. Η καλλιέργεια του νου με την ησυχία, τη νηστεία, την προσευχή, τα καθαρτικά δάκρυα, τις ακολουθίες, την εργασία και με την επικοινωνία με τον πνευματικό και άλλους πατέρες, και την ακρόαση του λόγου του Θεού θα φέρει θετικά αποτελέσματα για τον άνθρωπο και θα μπορεί πιο δυναμικά να αντιμετωπίσει τις βασανιστικές φοβίες. Η χάρη του Θεού, όταν καταλάβει την καρδιά του ανθρώπου, καθαρίζει όλες τις δυνάμεις της ψυχής και μάλιστα την πιο κύρια δύναμη, που είναι ο νους. Έτσι μπορούν να θεραπευθούν και οι φοβίες.

Θα μπορούσαμε να πούμε πρακτικά πως η εργασία του νου με την συνεχή μνήμη του Χριστού, είναι ένα μέσον για να ελέγξουμε τις φοβίες μας. Πίσω από τα λόγια της σωτήριας ευχής κρύβεται η παρουσία του ίδιου του Χριστού. Ο άνθρωπος που προσεύχεται λέγοντας «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησόν με», έρχεται σε ζωντανή επαφή με τον Θεό και ζωοποιείται. Η ψυχή του ανθρώπου γεμίζει από αγάπη προς τον Ιησού και έτσι εγκαταλείπονται οι φοβίες. Έχω υπόψη κάποιον, που είχε διάφορες φοβίες, που τον εμπόδιζαν να κοιμηθεί, και όταν άρχισε να λέγει την ευχή και να ενεργεί μέσα του, πολλές από τις δύσκολες αυτές καταστάσεις εξαφανίσθηκαν.

Επίσης είναι αλήθεια πως οι ευαίσθητοι άνθρωποι υποφέρουν πάρα πολύ από τις φοβίες. Ο μακάριος Γέροντας π. Παΐσιος έλεγε πως ο πονηρός βρίσκει διάφορες ευκαιρίες και τους ευαίσθητους τους κάνει πιο ευαίσθητους και τους αναίσθητους πιο αναίσθητους. Οι ευαίσθητοι περνούν πολλές φορές μαρτυρικές μέρες από την ενέργεια της φοβίας. Διάφορα γεγονότα του καθημερινού βίου, η ενέργεια του πονηρού και εγγενείς ψυχολογικές καταστάσεις κάνουν τον άνθρωπο να υποφέρει πολύ. Τότε χρειάζεται τη βοήθεια του πνευματικού, να συζητήσει μαζί του, να ενισχυθεί από τα λόγια του, να νοιώσει τη θεία παρηγοριά. Η παρουσία των ανθρώπων, που μας αγαπούν ανιδιοτελώς, είναι ευεργετική.

Θα θέλαμε να θίξουμε κι ένα άλλο σημείο. Η θεραπεία της φοβίας εξαρτάται και από την ταπείνωση του ανθρώπου. Ενθυμούμαι τα λόγια ενός Γέροντα του Αγίου Όρους σε κάποιον, που είχε βασανιστικές φοβίες. Ήταν νέος στην ηλικία και φοβόταν να περπατήσει τη νύχτα ή να περάσει από τους χώρους των κοιμητηρίων, να κοιμηθεί μόνος του στο δωμάτιο κ.ά. Ο θεοφώτιστος, λοιπόν, εκείνος Γέροντας του είπε: «Όλα αυτά τα παθαίνεις από τον εγωϊσμό σου και επειδή δεν κοινωνείς συχνά». Η ταπείνωση του εαυτού μας και η ζωοποιός χάρη των μυστηρίων έχουν τη δυνατότητα να θεραπεύσουν τη φοβία.

Δεν αρκεί μόνο τα φάρμακα του ιατρού, αλλά χρειάζεται και η δύναμη της χάρης του Θεού, είτε έρχεται σε μας από τα μυστήρια της Εκκλησίας, είτε από τις διαπροσωπικές μας σχέσεις με το Θεό. Όπου χρειάζεται να συνδυάσουμε και τα δύο, θα το κάνουμε. Εάν οι φοβίες έχουν τις ρίζες τους σε καθαρά πνευματικά αίτια (όπως π.χ. σε αμαρτίες), θα καταφύγουμε στη βοήθεια του Θεού.

Ένα ωραιότατο τροπάριο της Εκκλησίας μας κάνει έκκληση στον Θεό να μας απαλλάξει από τη θλίψη και να την μεταποιήσει σε χαρά: «Τα λυπηρά του σου δούλου, του παρόντος κινδύνου, την ζάλην την πολλήν και χαλεπήν, μεταποίησον νυν, Δέσποτα, και μετάτρεψον τούτου, το πένθος εις χαράν διηνεκή· ίνα πίστει και πόθω, απαύστως μεγαλύνη σε» (Παράκλησις επί ασθένειαν).

Ας δώσει ο Θεός τη λύση αυτή σε όλους όσοι έχουν προβλήματα και θλίψεις.