Αν τα είχε δει ο Λεονάρντο…

Του Δημητρη Pηγοπουλου

Η έκθεση για τον «Θρύλο της Μακεδονίας» στην Οξφόρδη αλλάζει τον τρόπο που βλέπουμε την ελληνική τέχνη

Χρειάζονται λίγα δευτερόλεπτα για να συνειδητοποιήσεις αυτό που μοιράζεται χαμηλόφωνα με έναν μικρό κύκλο Ελλήνων δημοσιογράφων η Αγγελική Κοτταρίδη: «Με αυτήν την έκθεση αλλάζει ο τρόπος που βλέπουμε την αρχαία ελληνική τέχνη». Η διευθύντρια της 17ης Εφορείας Προϊστορικών Αρχαιοτήτων και επιμελήτρια της μεγάλης έκθεσης «Από τον Ηρακλή στον Μέγα Αλέξανδρο: Ο θρύλος της Μακεδονίας, ενός ελληνικού βασιλείου την εποχή της Δημοκρατίας», που εγκαινιάστηκε την περασμένη εβδομάδα στην Οξφόρδη, στέκεται μπροστά στη σειρά από τις πήλινες κεφαλές σε φυσικό μέγεθος που κλέβουν την παράσταση στην καρδιά της αγγλικής πανεπιστημιούπολης. Η έκφραση των προσώπων, ο αδιανόητος για την εποχή ρεαλισμός, αχρηστεύει ό,τι ξέραμε μέχρι σήμερα για την ελληνική τέχνη. Αργότερα, στη διάρκεια της συνέντευξης Τύπου, ένας δακρυσμένος Ρόμπιν Λέιν Φοξ (ο καθηγητής, ο ιστορικός, ο διευθυντής του New College, ο ειδικός των ειδικών πάνω στον Μέγα Αλέξανδρο) θα κάνει μια ανάλογα δραματική εκτίμηση, μπροστά σε ένα κατά πολύ ευρύτερο ακροατήριο.

Κι εμείς που φτάσαμε στην Οξφόρδη με το μυαλό καρφωμένο στο πολιτικό παρασκήνιο μιας κατά τ’ άλλα 100% ακαδημαϊκής παραγωγής. Η προσθήκη εθνικού προσδιορισμού στον τίτλο της έκθεσης («Ο θρύλος της Μακεδονίας, ενός ελληνικού βασιλείου την εποχή της Δημοκρατίας») προκάλεσε εικασίες για τις πιθανές αντιδράσεις που θα πυροδοτούσε στα Σκόπια μια τόσο τελεσίδικη ερμηνεία της Ιστορίας. Αλλά καμία ενόχληση, κανένα δυσάρεστο μήνυμα δεν έφτασε μέχρι το Ashmolean Museum, που αποφάσισε να κρατήσει ανοιχτή την έκθεση μέχρι τις 29 Αυγούστου, για πέντε σχεδόν μήνες. Αρκετά αυτονόητη απόφαση αν πιστέψουμε τον Ρόμπιν Λέιν Φοξ, ο οποίος υπογράμμισε ότι αυτή είναι η πιο σημαντική έκθεση αρχαιοελληνικού ενδιαφέροντος που έχει πραγματοποιηθεί ποτέ στη Μεγάλη Βρετανία.

Η έκθεση τελεί υπό την αιγίδα του πρωθυπουργού Γιώργου Παπανδρέου και διοργανώθηκε από το υπουργείο Πολιτισμού και το Μουσείο Ashmolean, σε συνεργασία με την ελληνική πρεσβεία στο Λονδίνο. Περιλαμβάνει περισσότερα από 550 εκθέματα, τα οποία έχουν έρθει πρόσφατα στο φως από τις ανασκαφές στις Αιγές, τη σημερινή Βεργίνα και αρχαία πρωτεύουσα της Μακεδονίας. Τα περισσότερα αντικείμενα εκτίθενται για πρώτη φορά εκτός Ελλάδας, ενώ ορισμένα από αυτά δεν έχουν παρουσιαστεί ποτέ στο κοινό, όπως για παράδειγμα οι κεφαλές από τερακότα και το χρυσό στεφάνι που εκτιμάται ότι ανήκε στον πρόωρα χαμένο γιο του Αλεξάνδρου, Ηρακλή.

Στα «μη χάσετε» της έκθεσης η αναπαράσταση του παλατιού του Φιλίππου του Β΄, «το σημαντικότερο αρχιτεκτόνημα των αρχαίων Ελλήνων μετά τον Παρθενώνα», σύμφωνα με τον Ρόμπιν Λέιν Φοξ. Δομημένη σε τρεις ξεχωριστές ενότητες (Η εικόνα του Βασιλιά, Γυναίκες βασιλικής αυλής, Ζωή στη βασιλική αυλή) αφηγείται την ιστορία των βασιλιάδων και των βασιλισσών της Μακεδονίας από τον Ηρακλή, μυθολογικό πρόγονο των Μακεδόνων μέχρι τον Αλέξανδρο τον Δ΄ (τον γιο του Μεγάλου Αλεξάνδρου), επιχειρώντας να εξηγήσει στον επισκέπτη πώς η Μακεδονία, από ένα ορεινό ελληνικό βασίλειο με ομηρική δομή κατόρθωσε να επικρατήσει των άλλων ελληνικών πόλεων – κρατών και να εξελιχθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα -στα χρόνια του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου- σε μία δύναμη που επικράτησε σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο.

Η τέχνη των Ελλήνων Μακεδόνων

Αν ζητήσεις από τον Ρόμπιν Λέιν Φοξ να σου μιλήσει για την έκθεση στο Ashmolean, είναι σχεδόν σίγουρο ότι κάποια στιγμή η φωνή του θα «σπάσει», θα κομπιάσει, θα αφήσει τα δάκρυα να πλημμυρίσουν τα κόκκινα μάγουλά του. Εχει αφιερώσει τη ζωή του στη μελέτη του αρχαίου ελληνικού κόσμου και ειδικότερα των Μακεδόνων και του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αισθάνεσαι λοιπόν ότι αυτή η έκθεση είναι και μια προσωπική δικαίωση για τον ίδιο. «Η Αγγελική (σ.σ. Κοτταρίδη, επιμελήτρια της έκθεσης) μου είχε δείξει πολλά από τα ευρήματα στη Βεργίνα, αλλά να βλέπω ορισμένα από τα πιο ωραία πράγματα που έχω δει ποτέ στη ζωή μου εδώ στην Οξφόρδη μου και να μπορώ να τα δείξω στα παιδιά μου, στα εγγόνια μου, στους φοιτητές μου, είναι κάτι που πάει πέρα από τη μεγαλύτερη φαντασία».

Παίρνει μια ανάσα. Μας ξεναγεί στον κήπο «του», στο Νew College, του οποίου είναι διευθυντής. Ο Ρόμπιν Λέιν Φοξ είναι παθιασμένος με την κηπουρική και διατηρεί τακτική εβδομαδιαία στήλη κηπουρικής στους Financial Times. Φυσικά είναι ο υπεύθυνος για τους κήπους του πανεπιστημίου. Μας δείχνει τις απίθανες μανόλιες, τις άγριες ανεμώνες από την Ελλάδα, τις μικρές κόκκινες τουλίπες, τους νάρκισσους. Είναι έτοιμος να δώσει διάλεξη για το πώς ένας ωραίος κήπος επιδρά στην κοινωνική και (κυρίως) στην ερωτική ζωή των σπουδαστών. Αλλά όσο αγαπάει τα λουλούδια του, άλλο τόσο είναι ερωτευμένος με την τέχνη των Ελλήνων, των Ελλήνων Μακεδόνων. «Ορισμένα είναι τόσο όμορφα και αναπόφευκτα σκέφτεσαι πόσο καλύτεροι ήταν οι καλλιτέχνες 2.400 χρόνια πίσω. Φοβάμαι ότι δεν γινόμαστε καλύτεροι, ίσως πάμε πίσω».

Μοιραία η κουβέντα θα πάει από μόνη της σε θέματα που δεν είναι αποκλειστικά καλλιτεχνικά. «Οι αρχαίοι Μακεδόνες μιλούσαν ελληνικά, χρησιμοποιούσαν ελληνικά ονόματα, πίστευαν Ελληνες θεούς, χρησιμοποιούσαν ελληνικό ημερολόγιο, άρα ήταν Ελληνες. Ορισμένοι στην Αγγλία πιστεύουν ότι η εμμονή με το όνομα είναι ελληνική χαζομάρα. Αλλά δεν είναι. Είναι τόσο παράλογο ότι τα Σκόπια θεωρούν ότι είναι Μακεδόνες. Είναι σαν να σας έλεγα ότι το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης ήταν στο Μινσκ και ότι η περιοχή της Οξφόρδης βρίσκεται στη Λευκορωσία. Η Ελλάδα είναι δικαίως δυσαρεστημένη. Αν ερχόταν στην έκθεση ο κύριος Μπους θα ντρεπόταν (σ.σ. επειδή αναγνώρισε τη FYROM). Αυτό δεν κάνει την έκθεση μια πολιτική έκθεση, αλλά το αποτέλεσμα υπενθυμίζει στους ανθρώπους μια απλή πολιτική αλήθεια».

Η έκθεση στο Ashmolean είναι ιστορική για τρεις βασικούς λόγους, εξηγεί ο Ρόμπιν Λέιν Φοξ. Ποτέ δεν περιμέναμε τερακότα από εκείνα τα χρόνια (500 έως 480 π.Χ.) σε τάφους των Αιγών. Δεύτερον, οι μεγάλες εκπλήξεις από τις τοιχογραφίες στους τάφους που βρέθηκαν πρόσφατα. Είναι γνωστές, αλλά τώρα τις βλέπει ένα ευρύτερο κοινό. Αυτή η ζωγραφική αλλάζει εντελώς την ιδέα που έχουμε για την ελληνική ζωγραφική στην αρχαιότητα. Τρίτον, η πιστοποίηση ότι αυτό είναι το παλάτι του Φιλίππου του Β΄ αλλάζει την εικόνα για την ιστορία της αρχιτεκτονικής του 4ου αιώνα. Μιλάμε για το σημαντικότερο οικοδόμημα, από τον Παρθενώνα. Ολα τα βιβλία της κλασικής αρχιτεκτονικής τοποθετούν το παλάτι στον 3ο αιώνα και του δίνουν περιορισμένο χώρο. Τώρα ξέρουμε ότι αυτό είναι ένα τεράστιο γεγονός στην ιστορία της ελληνικής τέχνης, «θα υπάρξουν κάποιοι που θα ενοχληθούν, θα πουν ότι δεν είναι σωστά χρονολογημένο αλλά όχι, είναι σωστό».

Ως παθιασμένος κηπουρός και ιστορικός αυτού του μεγέθους, τι πιστεύει, το παλάτι του Φιλίππου του Β΄ θα διέθετε κήπο; Τραντάζεται από τη χαρά και την ευχαρίστηση. «Είχα πιστέψει ότι θα είχαν έναν κήπο στο κέντρο του παλατιού, γιατί νομίζαμε ότι πρόκειται για παλάτι των ελληνιστικών χρόνων. Αλλά όχι, δεν είχαν πραγματικό κήπο. Λόγω της κλίσης του λόφου θα ήταν δύσκολο. Επιπλέον, η Αγγελική θεωρεί ότι το παλάτι είχε περισσότερο διοικητικό χαρακτήρα, επομένως ο Φίλιππος δεν ζούσε εδώ, άλλος ένας λόγος που μας κάνει να πιστεύουμε πως δεν υπήρχε κήπος».

«Θα δάκρυζαν όπως κι εγώ»

Ο Ρόμπιν Λέιν Φοξ «φτερουγίζει» στην υπόθεση τι ζωγραφική θα είχαν αφήσει οι μεγάλοι της Αναγέννησης αν είχαν δει τις τοιχογραφίες της Βεργίνας. «Ο Μαζάτσιο, ο Μποτιτσέλι, ο Φιλιπίνο Λίπι ήξεραν μόνο τα ρωμαϊκά γλυπτά και είχαν δει ρωμαϊκά αντίγραφα των ελληνικών. Είχαν συγκλονιστεί από τις αναλογίες, τον ρεαλισμό του σώματος από όλες τις πλευρές. Αλλά δεν είδαν ποτέ την πραγματική κίνηση των αλόγων, τη διαδραστικότητα των σωμάτων, τον ρυθμό, την κίνηση, τον συναισθηματισμό της αρχαίας τέχνης, δεν είχαν ιδέα για το επίπεδο της αρχαίας τέχνης. Κι αν το ήξεραν θα δάκρυζαν, όπως δάκρυσα κι εγώ σήμερα. Θα ήταν έκπληκτοι αν ανακάλυπταν ότι αντέγραφαν δεύτερης κατηγορίας τέχνη του Μεσαίωνα. Πιστεύω ότι θα υπήρχε διαφορετική σχέση ανάμεσα στην πρώτη γενιά καλλιτεχνών της Αναγέννησης και αυτό που ξέρουμε ως καλλιτέχνες του μπαρόκ, γιατί θα έβλεπαν ότι το συναίσθημα και η κίνηση που έφερε το μπαρόκ, το είχαν κάνει ήδη οι ζωγράφοι της αρχαιότητας. Ηταν ιδιοφυείς οι Ιταλοί, αλλά θα έβλεπαν έργα πραγματικής ιδιοφυΐας, και δεν μπορούμε να ξέρουμε τι θα είχε κάνει ο Λεονάρντο αν είχε δει τα fresco της Βεργίνας».

Πηγή: http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_100008_17/04/2011_439076