Άγιος Μάξιμος ο Βατοπαιδινός, ΧΡΟΝΙΚΟ ανακάλυψης τάφου, ανακομιδής και μετακομιδής αγίων λειψάνων (1) [με πλούσιο φωτογραφικό υλικό]

Ρωσσική Εικόνα του Αγίου Μαξίμου του Γραικού κλασσικής ρωσσικής τεχνοτροπίας του 19ου αι., ευρισκομένη στο σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μεγίστης Μονής του Βατοπαιδίου

Αντί Προλόγου

Βραχύ Βιογραφικό του Αγίου Μαξίμου του Γραικού

Ο άγιος Μάξιμος ο Γραικός, ο κατά κόσμον Μιχαήλ Τριβώλης, γεννήθηκε στην Άρτα το 1470 και ήταν γόνος ευγενούς και θρησκευόμενης οικογενείας. Οι γονείς του, Μανουήλ και Ειρήνη, τον ανέθρεψαν χριστιανικά. Έμαθε τα γράμματα πρώτα από τους γονείς του, φοίτησε στην σχολή της Άρτας και μετά στην σχολή της Κέρκυρας. Για ανώτατες σπουδές πήγε στην Ιταλία, οπου σπούδασε σε διάφορα πανεπιστήμια της. Έλαβε τεράστια μόρφωση και ασχολήθηκε με τη μετάφραση και τον σχολιασμό των Πατερικών κειμένων χάριν του άρχοντος της Μιρανδούλης Τζιάν-Φραντσέσκο Πίκο. Αλλά αντί να λάβει πανεπιστημική έδρα, αναχώρησε το 1506 για να μονάσει στην Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους, καρείς με το όνομα Μάξιμος. Εκεί, ανέπτυξε ιεραποστολικό και εθναποστολικό έργο και συνέθεσε Ακολουθίες και Παρακλητικούς Κανόνες ως και χριστιανικά ποιήματα.

Το 1516 ο Μέγας Δούκας της Ρωσσίας, Βασίλειος Γ Ιβάνοβιτς, ζήτησε από το Βατοπαίδι έναν σοφό και γλωσσομαθή για την μετάφραση του Ηρμηνευμένου Ψαλτήρα. Το Άγιον Όρος του έστειλε τον μορφωμένο Βατοπαιδινό μοναχό Μάξιμο. Αυτός εργάστηκε στην Μόσχα με ζήλο και σε μεταφράσεις, διορθώσεις, και ερμηνείες διαφόρων θρησκευτικών βιβλίων. Στη συνέχεια, ο μοναχός Μάξιμος, ο επονομασθείς Γραικός, διακρίθηκε στη Ρωσσία ως σοφός θεολόγος, φιλόσοφος, ποιητής, πολυγραφώτατος συγγραφέας (481 ρωσσόγλωσσα πεζά εργα και ελληνόγλωσσα μόνο ποιητικά ) και αγωνιστής υπέρ του αδικούμενου ρωσσικού λαού, του ορθού μοναχισμού, της χρηστής εκκλησιαστικής διοικήσεως, της δικαίας και φιλάνθρωπης πολιτικής εξουσίας, υπέρ του κύρους του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως και της απελευθερώσεως των Ελλήνων συμπατριωτών του από τους Τούρκους κατακτητές.

Για όλη την παραπάνω δραστηριότητά του η πολιτική και η εκκλησιαστική εξουσία της Ρωσσίας εκείνης της εποχής, δυστυχώς, αντί να τον τιμήσουν τον δίκασαν δύο φορές, το 1525 και το 1531, με χαλκευμένες κατηγορίες, τον φυλάκισαν και τον βασάνισαν πλην όμως τελικά τον «απελευθέρωσαν» το 1551 και τον έστειλαν στη Λαύρα του Αγίου Σεργίου, στο Ζαγκόρσκ, όπου και απεβίωσε σε προχωρημένο γήρας το 1556. Μετά τον θάνατό του ο ρωσσικός λαός τίμησε και ακόμη τίμα τον Μάξιμο το Γραικό ως άγιό του, διότι υπήρξε Όσιος και ο πρώτος φωτιστής και υπερασπιστής του. Η Εκκλησία της Ρωσσίας, τελικά, υιοθέτησε όλες τις θεολογικές θεωρίες του και τις συμβουλές του περί τα εκκλησιαστικά και μοναστηριακά προβλήματα. Κανονίσθηκε ως άγιος από την Εκκλησία της Ελλάδος και της Ρωσσίας το 1988 και η μνήμη του εορτάζεται την 21η Ιανουαρίου.

Περί του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού

Από το 1938 ο τάφος του Αγίου Μαξίμου του Γραικού αποτελούσε ένα σοβαρό πρόβλημα για την Εκκλησία της Ρωσσίας, αλλά και για ολόκληρη την Ορθοδοξία, γιατί η θέση του δεν ηταν γνωστή και η ανακομιδή των ιερών λειψάνων του Αγίου καθίστατο ανέφικτη.

Στον μικρό ναό του Αγίου Πνεύματος, στην Λαύρα του Αγίου Σεργίου της Ί. Μονής της Άγιας Τριάδος, υπήρχε πριν ανακαλυφθεί ο τάφος του Αγίου ενα κενοτάφιο, συμβολικός τάφος, στον οποίο υπήρχε μία μεγάλη λάρνακα πού είχε μόνο μία παλαιά μοναχική ενδυμασία του Αγίου, στον τοίχο επάνω υπήρχε και μία μεγάλη εικόνα του, γνωστή στους Ρώσσους από τα πολλά αντίγραφά της, μπροστά στην οποία ηταν πάντοτε αναμμένο ενα μεγάλο καντήλι. Πολλοί έκαναν το λάθος να το θεωρούν πραγματικό τάφο. Σε πολλά βιβλία μάλιστα και άλλα σχετικά δημοσιεύματα το κενοτάφιο αναφέρεται λανθασμένα ως τάφος.

Επίσης, υπήρχε πλήρης βιβλιογραφική σύγχυση ως προ το από ποιόν και πότε κτίστηκε πάνω στον τάφο ναΐδριο για τον Μάξιμο τον Γραικό και πότε αυτό γκρεμίστηκε.

Γι΄ αυτούς τους λόγους θεώρησα απαραίτητο το 1993 να συναθροίσω όλα τα απαραίτητα ιστορικά στοιχεία για την πραγματική θέση του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού, άφού προηγουμένως είχα ήδη σημειώσει μία μικρή ιστορική αναδρομή πάνω σε προηγούμενες ερευνητικές προσπάθειες για την τελική επισήμανση του τάφου. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποίησα παλιές και νέες πηγές, ήτοι βιβλία και χειρόγραφα και κυρίως τον ειδικό φάκελο περί του συγκεκριμένου αύτού θέματος, πού μελετούσε ο Ρώσσος αρχαιολόγος και ιστορικός Sergey Beljaev.

Κατά τη χρονική περίοδο από το 1930 εως το 1940 το μοναστήρι της Αγίας Τριάδος στο Ζαγκόρσκ μετατράπηκε από τις τότε άθεες κυβερνήσεις σε: α) φοιτητική λέσχη, β) οικοτροφείο και γ) εκπαιδευτικό ίδρυμα. Επίσης κατά τη διάρκεια της δεκαετίας αυτής έγιναν συντηρήσεις κτηρίων και ανακαινίσεις, γκρεμίστηκαν όλες οι μικρές εκκλησίες και οι ναΐσκοι και δίπλα στη Μονή οικοδομήθηκαν νέες πτέρυγες για να στεγάσουν διάφορες σχολές. Τότε ηταν πού κατεδαφίστηκε το παρεκκλήσιο του Αγίου Φιλάρετου, πού είχε κτισθεί πάνω από τον τάφο του Μαξίμου του Γραικού[1] και δίπλα στον Ναό του Αγίου Πνεύματος.

Ακριβώς στο μέρος αυτό το 1942, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και πριν από την επίθεση των χιτλερικών δυνάμεων κατά της Μόσχας, έγιναν ανασκαφές όχι σε ολόκληρο τον χώρο, αλλά σε μερικές γωνιές του παρεκκλησίου και οι αρχαιολόγοι και οι ιστορικοί της εποχής υπολόγισαν ότι εκ των τριών άνευρεθέντων εκεί τάφων, ο ένας άνηκε στον Μάξιμο τον Γραικό. Ο διευθυντής της Αρχαιολογίας και επικεφαλής των ανασκαφών διεπίστωσε μάλιστα ότι οι δυο άλλοι[2] ανήκαν σε ανθρώπους νεώτερης ηλικίας, πλην όμως τα γραπτά κείμενα με τα συμπεράσματα του χάθηκαν, γιατί ήταν άκληρος όταν πέθανε. Στα συμπεράσματά του μνημόνευε τα ονόματα επιφανών ανθρωπολόγων της Μόσχας. Επίσης τεκμηρίωνε με στοιχεία επιστημονικά και πραγματικά ακόμη καίτά συνταχθέντα πορίσματά του.

Και ενώ τις πρόχειρες ανασκαφές του 1942-1943 θ΄ ακολουθούσαν αργότερα σοβαρότερες, όπως αναφέρει το επίσημο έγγραφο πού συνέταξε το επόμενο έτος ο διευθυντής της Αρχαιολογίας, τελικά αυτές δεν πραγματοποιήθηκαν λόγω της εντάσεως του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην περιοχή.

Ωστόσο, όλα αυτά τα χαμένα ιστορικά – αρχαιολογικά στοιχεία ανακαλύφθηκαν το 1960 στο σπίτι της αρχαιολόγου Rozanova, λίγες μέρες μετά τον θάνατό της. Στον φάκελο της με τίτλο «Ο τάφος του Αγίου Μαξίμου του Γραικού» βρέθηκαν , μαζί με όλο το αρχαιολογικό ερευνητικό αρχείο, και φωτογραφίες πού έδειχναν τον τάφο με τα ιερά οστά του Οσίου Μαξίμου του Γραικού. Βρέθηκε επίσης ενα κείμενο με μαύρα γράμματα σε λευκό χαρτί πού συντάχθηκε κατά τον χρόνο των ανασκαφών των Ρώσσων ανθρωπολόγων, οι όποιοι υποστήριζαν ότι τα οστά πρέπει να ανήκουν στον Άγιο Μάξιμο τον Γραικό. Ευτυχώς το έγγραφο αυτό περιλαμβάνεται στον φάκελο της Rozanova.

Όπως είναι γνωστό, η αρχαιολογική επιστήμη δεν μπορεί να αποδείξει υπεύθυνα, βασισμένη στα οστά του νεκρού, τη χρονολογία πού αυτός έζησε. Επίσης ούτε η μέθοδος «άνθρακας 14» βοηθεί στο θέμα αυτό, διότι κατά κανόνα ισχύει για τις ανασκαφές παλαιολιθικών εποχών.

Πιο έγκυρα αποδεικτικά στοιχεία για τον τάφο του Μαξίμου μπορούν να θεωρηθούν μόνο τα συμπεράσματα των ανασκαφών του 1942-1943, όπου υπεύθυνος ήταν ο διευθυντής της αρχαιολογίας Κρασνο-παέτσεφ. Όταν πέθανε αυτός, γύρω στα 1950, ήταν μόνος του και το αρχείο του το παρέλαβε η αρχαιολόγος Rozanova, η οποία τότε ήταν διευθύντρια του τμήματος νομισμάτων του ιδρύματος «Μουσείο Πούσκιν» στη Μόσχα.

Όταν πέθανε και αυτή το 1960 άκληρη, όλοι οι τότε γνωστοί μοσχοβίτες αρχαιολόγοι πήραν τα βιβλία, τους φακέλους και τα χειρόγραφα της, αναλαμβάνοντας κάθε ένας από ένα – δυο θέματα, για μελέτη, επεξεργασία και ενδεχομένη έκδοση. Τελικά δεν έμεινε σχεδόν τίποτε από τα χειρόγραφά της, παρά μόνο λίγα τετράδια και χαρτιά πεταμένα και κάλεσαν τον νεαρό τότε επιστήμονα Sergey Beljaev μήπως βρει κάτι ενδιαφέρον, ώστε να ασχοληθεί με αυτό το θέμα με περαιτέρω έρευνα.

Πράγματι, ο Beljaev ερεύνησε τους σωρούς των χαρτιών μήπως ανακαλύψει κάτι αξιόλογο και βρήκε μερικά τετράδια με επιστημονικά έγγραφα – πορίσματα και παλιές φωτογραφίες, όπως αναφέρω παραπάνω, για τον τάφο του Οσίου Μαξίμου του Γραικού, τα οποία πήρε για να τα μελετήσει.

Σημειώσεις:

1. Εν προκειμένω ουδέν κακόν αμιγές καλού. Δηλαδή κατά κάποιον τρόπο απελευθερώθηκε ο χώρος του τάφου του Μαξίμου, ώστε να μην είναι δύσκολη, αν όχι αδύνατη, μία ανασκαφή λειψάνων του Αγίου Μαξίμου του Γραικού.

2. Τους τάφους αυτούς τους σκέπασαν τότε πρόχειρα με χώμα, με σκοπό να επαναλάβουν τις ανασκαφές, όπως αυτό τεκμαίρεται από τις δυο τελευταίες σειρές του κρατικού εγγράφου του 1944 του Krachnopaechev.

Πηγή: Κωνσταντίνου Α. Τσιλιγιάννη, Χρονικό της ανακαλύψεως του τάφου, της ανακομιδής στη Ρωσσία και της μετακομιδής στην Ελλάδα των ιερών λειψάνων του Αγίου Μαξίμου του Γραικού, ως και η Ιερά Ακολουθία της Μετακομιδής, Άγιον Όρος 2009, ISBN: 978-960-91668-9-8

Ο περίτεχνος λευκός Ναός του Αγίου Πνεύματος στη Λαύρα του Αγίου Σεργίου της Ιεράς Μονής της Αγίας Τριάδος στο Ζαγκόρσκ στη βορειοδυτική γωνία του οποίου ενρίσκετο ο τάφος του Αγίου Μαξίμου του Γραικού.