Το μέγεθος μετράει όταν μιλάμε για νάνο!

(Νανοτεχνολογία)

Η δόκτωρ Ναόμι Σάλμον εξερευνά τα μικροσκοπικά σωματίδια της νανοτεχνολογίας και τον τρόπο με τον οποίο τα χρησιμοποιεί η βιομηχανία για να δημιουργήσει το δικό της κατάλογο διατροφής.

Η βιοτεχνολογία τροφίμων και γεωργίας δύσκολα μπορεί να χαρακτηριστεί ξεπερασμένη, αλλά ήδη, οι γιγάντιοι σύλλογοι που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της βιομηχανίας τροφίμων, έχουν περάσει με ενθουσιασμό, στο νέο στάδιο της τεχνολογικά εισαγόμενης επανάστασης στο χώρο αυτό. Μέσα στην επόμενη ή έστω τη μεθεπόμενη δεκαετία, είναι πιθανό μια ολόκληρη νέα γενιά «ευγενών» τροφών να βρει το δρόμο της προς το «καθημερινό μας πιάτο».

Κάποιοι σχολιαστές ήδη προειδοποιούν για τον κίνδυνο που υπάρχει, η νανοτεχνολογία να μεταμορφώσει ολοκληρωτικά το τοπίο παραγωγής και κατανάλωσης τροφίμων. Τα διάφορα μέλη εκστρατειών, η Ομάδα Δράσης για τη Διάβρωση, την Τεχνολογία και τη Συγκέντρωση (ETC) έχει εκφράσει αυτή την άποψη με έντονο τρόπο: «Μέσα στα επόμενα είκοσι χρόνια, τα αποτελέσματα των μεγεθών να­νοκλίμακας σε αγρότες και τροφές θα υπερβούν αυτά της εκμηχάνισης των καλλιεργειών ή της Πράσινης Επανάστασης».

Το μέγεθος μετράει

Στην ουσία, οι εμπορικές νανο-τεχνολογίες αποτελούν τεχνολογίες που με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο εκμεταλλεύονται συγκεκριμένες ιδιότητες των υλικών σε κλίμακα νάνο. Το μειωμένο μέγεθος μορίων μπορεί να τροποποιήσει σημαντικά τα βασικά χαρακτηριστικά μιας ουσίας συμπεριλαμβανομένης της δύναμης της, της χημικής αντιδραστικότητάς της, της ηλεκτρικής αγωγιμότητας της του μαγνητισμού της, ακόμα και του χρώματός της. Ο χρυσός για παράδειγμα, μετατρέπεται από κίτρινος (σε μακροσκο­πική μορφή) σε κόκκινο, όταν τοποθετείται σε διάλυμα, και έχει μέγεθος νανο-σωματιδίου, ενώ οι νανοσωληνίσκοι άνθρακα έχει αποδειχτεί ότι εμφανίζουν σχεδόν απίστευτες μηχανικές και ηλεκτρικές ιδιότητες.

Τοξικότητα

Ενώ κάποιες ιδιότητες νανο-σωματιδίων, που σχετίζονται άμεσα με το μέγεθος, μπορεί να φαίνεται ότι είναι εμπορικά χρήσιμες, το μειωμένο μέγεθος των σωματιδίων ωστόσο, μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να σχετίζεται με αυξημένη τοξικότητα. Πάντως, παρόλο που οι κλινικές συνέπειες της έκθεσης σε μηχανικά νανο-σωματίδια(ΝΡs) προς το παρόν παραμένουν αβέβαιες και δυσνόητες, στοιχεία για την παθογόνο συμπεριφορά κάποιων κατηγοριών NPs έχουν αρχίσει να καταχωρούνται στην επιστημονική βιβλιογραφία. Μια πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Nature Nanotechnohgy ανακάλυψε ότι οι νανοσωληνίσκοι άνθρακα εμφανίζουν κάποιες ιδιότητες παρόμοιες με αυτές του αμίαντου, όταν εισάγονται σε ποντίκια. Μέχρι σήμερα, η πλειοψηφία της έρευνας έχει επικεντρωθεί στη συμπεριφορά και την τοξικότητα των NPs που εισπνέουμε. Παρόλα αυτά, υπάρχουν και πολλοί άλλοι δρόμοι μέσω των οποίων τα μόρια σε νανοκλίμακα θα μπορούσαν να μπουν στο σώμα, ασφαλώς βέβαια, μέσω της τροφικής αλυσίδας. Ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι οι ερευνητές έχουν ανακαλύψει ότι από τη στιγμή που τα NPs μπουν στο σώμα, το μικρό τους μέγεθος, τους επιτρέπει να μετακινούνται συνεχώς στο σώμα και έτσι να εισβάλλουν σε κύτταρα, να διασχίζουν κυτταρικές μεμβράνες και να μετακινούνται κατά μήκος των αξόνων και των δενδριτών που συνδέουν τους νευρώνες.

Κάποια NPs φαίνεται να είναι ικανά να διασχίσουν τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό κάτω από ορισμένες συνθήκες.

Τροφές και σχετικά προϊόντα.

Μια αναφορά από το Friends of the Earth (Φίλοι της Γης), με τίτλο: «από το εργαστήριο στο πιάτο μας», ξεκινά με τον ισχυρισμό ότι: «λόγω απουσίας υποχρεωτικών αναγραφόμενων ενδείξεων στις συσκευασίες των προϊόντων, δημόσιου διάλογου και νομοθεσίας για τη διασφάλιση τους, τα προϊόντα που δημιουργήθηκαν με τη βοήθεια της νανοτεχνολογίας έχουν εισχωρήσει στην τροφική αλυσίδα». Η αναφορά συνεχίζει και δηλώνει ότι υπάρχουν πάνω από 100 καινοτομίες που έχουν να κάνουν με τη νανοταχνολογία και τις τροφές και έχουν μπει στην παγκόσμια αγορά. Σημαντικό είναι ότι η πλειοψηφία των στοιχείων που καταγράφονται στις λίστες των Φίλων της Γης, δεν αποτελούν τροφές από μόνες τους, αλλά πιο δευτερεύοντα «προϊόντα διατροφής», όπως σύνεργα μαγειρικής και υλικά πακεταρίσματος σχεδιασμένα για να αυξάνουν τη διάρκεια ζωής και να μειώνουν την σπατάλη. Επιπλέον, μαζί με έναν αριθμό από συμπληρώματα υγείας που περιέχουν νανοσυστατικά, η αναφορά αναφέρει και δεκαεφτά ακόμα πρόσθετα, ποτά και τρόφιμα, στα οποία θα μπορούσε να αναγράφεται η ένδειξη «νανο-τρόφιμα». Η πληροφόρηση για προϊόντα που κυκλοφορούν στο εμπόριο δεν είναι ξεκάθαρη, καθώς δεν υπάρχει χώρος σε κατάλληλο σημείο για την υποχρεωτική αναγραφή πάνω στις συσκευασίες των προϊόντων. Οι πρωταγωνιστές της Βιομηχανίας (συμπεριλαμβανομένης της Unilever, της Nestli και της Kraft) είναι απασχολημένοι αυτή τη στιγμή καθώς αναπτύσσουν ένα εντυπωσιακό νανο-μενού. Δε θα πάρει καιρό μέχρι οι νανο-τροφές να πάρουν το δρόμο τους και για το δικό μας τραπέζι. Τα προϊόντα που πιθανότατα θα βρουν το δρόμο τους για τα Ευρωπαϊκά σούπερ μάρκετ στο άμεσο μέλλον περιλαμβάνουν:

-«λειτουργικές τροφές» όπως οι νανο-κάψουλες, που περιέχουν σημαντικά θρεπτικά συστατικά σε μορφή νανο-σωματιδίων και είναι σχεδιασμένες για να αυξήσουν τα οφέλη του διαιτολογίου και την απορρόφηση ·

-οι πάστες και τα παγωτά που περιέχουν νανο-σωματίδια γάλακτος, σχεδιασμένα για τη βελτίωση της σύστασης και υφής των τροφίμων, καθώς και την ταυτόχρονη μείωση του περιεχόμενου λίπους

-οι νανοκάψουλες εντομοκτόνων, που είναι σχεδιασμένες ώστε να διευκολύνουν και να κάνουν πιο αποτελεσματική την εισαγωγή χημικών θεραπειών στους σπόρους των φυτών’

-τα εμβόλια ζώων και τα φάρμακα σε νανοκάψουλες, σχεδιασμένες για μια καλύτερη ή πιο αποτελεσματική απορρόφηση.

Παρόλο που τα δύο τελευταία παραδείγματα υπάγονται περισσότερο στην κατηγορία «προϊόντα που σχετίζονται με τις τροφές», παρά αποτελούν προϊόντα διατροφής από μόνα τους, είναι προφανές ότι η πιθανότητα τέτοιες καινοτομίες να οδηγήσουν σε νανο-σωματιδιακά υπολείμματα χημικών εντομοκτόνων και κτηνιατρικών φαρμάκων, που μπορεί να εισχωρήσουν στην τροφική αλυσίδα (και να τη μολύνουν) δε μπορεί να αγνοηθεί.

Η Ευρώπη είναι κάπως επιφυλακτική

Είναι σημαντικό να εκτιμήσουμε ότι, όπως στην περίπτωση με τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα και τροφές, η Ευρώπη καθυστερεί και μένει πίσω από τους κορυφαίους πρωταγωνιστές, όπως είναι οι ΗΠΑ, καθώς το τοπίο της νανο-επανάστασης θολώνει. Ως εκ τούτου, έρχονται και οι επαναλαμβανόμενες διαβεβαιώσεις από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τις βιομηχανικές ομάδες ότι η νανοτεχνολογία χρησιμοποιείται ελάχιστα στην παραγωγή τροφίμων και τις διάφορες διαδικασίες σε ολόκληρη την Ε.Ε. Αυτή τη στιγμή, στη Μεγάλη Βρετανία, η έκθεση του καταναλωτή σε νανο-τρόφιμα παραμένει αμελητέα. Αλλά, η (τεχνολογική) επανάσταση είναι παντού τριγύρω και δεν υπάρχει χρόνος για χάσιμο.

Το πρόσφατο ιστορικό της Ευρώπης στον τομέα των τροφίμων, δηλώνει ότι η προθυμία των Μελών-Κρατών να επωφεληθούν από ένα γενναίο μερίδιο της παγκόσμιας νανοτεχνολογικής πίτας, έχει αυξηθεί, σε κάποιο βαθμό τουλάχιστον, αγνοώντας την άμεση ανάγκη να κινηθούν προσεκτικά. Πιο αναλυτικά, οι κυβερνήσεις (μεμονωμένα και συλλογικά κάτω από το σύμβολο της Ε.Ε.) είναι πρόθυμες να αποφύγουν μια επανάληψη της ιστορίας των γενετικά τροποποιημένων τροφίμων, η οποία κυριάρχησε στη ζωή της Ευρωπαϊκής βιομηχανίας επιστημών, τη δεκαετία του ’90. Έτσι, τα τέσσερα πρώτα χρόνια της νανοτεχνολο­γικής επανάστασης παρουσίαζαν μια αναταραχή στις δραστηριότητες, πρωτοφανή στα χρονικά της δύναμης. Όπως αποδεικνύεται επαρκώς από πολυάριθμα έγγραφα στρατηγικής, αναφορές και δηλώσεις που προέρχονται από εθνικά και Ευρωπαϊκά Κοινοτικά ινστιτούτα, οι διαμορφωτές στρατηγικής τώρα πια αφιερώνουν σημαντικά ποσά ενέργειας για να γεμίσουν τα κενά γνώσεων και ρυθμίσεων. Κέρδος και ασφάλεια βρίσκονται ψηλά στη λίστα και σκοπός είναι η ανάπτυξη μιας πολιτικής νανοτεχνολογίας που να τα συνδέει, το δυνατό συντομότερο.

Το κέρδος διαμορφώνει τη λίστα.

Παρόλα αυτά, ακόμα και σε αυτό το πρώιμο στάδιο είναι ήδη ξεκάθαρο πως όταν φτάσουμε στα όρια, το πιθανότερο είναι πως η ασφάλεια θα εκτοπιστεί στη δεύτερη θέση. Αυτός είναι και ο μυστικός λόγος για τον οποίο οι κανόνες ασφάλειας των νανο-τροφίμων είναι πιθανότερο να έχουν χαρακτήρα περισσότερο αντιδραστικό παρά ενεργητικό. Στο κάτω-κάτω, μια αληθινά επιφυλακτική προσέγγιση του θέματος, θα παρεμπόδιζε σημαντικά την ανάπτυξη μιας ακμάζουσας Ευρωπαϊκής αγοράς νανο-τροφίμων. Η ασφάλεια των προϊόντων, ασφαλώς, αποτελεί κυρίαρχο κίνδυνο για τους καταναλωτές αλλά τι γίνεται με τις άλλες, ευρύτερης κλίμακας, κοινωνικές και ηθικές ανησυχίες, οι οποίες είναι πιθανό να δημιουργηθούν εξαιτίας της εφαρμογής νέων τεχνολογιών στο εμπόριο; Δυστυχώς, παρά τις επαναλαμβανόμενες επίσημες παραδοχές για το πόσο σπουδαία είναι η ουσιαστική δημόσια δέσμευση και η παροχή συμβουλών με συνεχείς υπενθυμίσεις, ο δρόμος για ένα λαμπρό νανο-μέλλον φαίνεται να έχει, δυστυχώς, ανοίξει. Ήδη, ο διάλογος για τη στρατηγική που θα ακολουθηθεί έχει επηρεαστεί από το λόμπυ εκείνων υπέρ της νανο-τεχνολογίας και έχει υποβιβαστεί σε μια οικονομικά προσανατολισμένη εξισορρόπηση (αβέβαιων) υλικών κινδύνων (για την υγεία του ανθρώπου και το περιβάλλον) και εμπορικών συμφερόντων.

Παρά τη μοναδική θέση που κατέχει η τροφή στη συνείδηση του καταναλωτή, φαίνεται να μην υπάρχει σχεδόν καθόλου χώρος για να γίνει οποιαδήποτε σωστή εκτίμηση ούτε για την ασφάλεια, ούτε και για την ηθική αυτής της τελευταίας γενιάς νέων τεχνολογιών, πριν τα νανο-τρόφιμα εισχωρήσουν στην αγορά της Ε.Ε. Παρά το γενικό κλίμα αβεβαιότητας, έχουν γίνει διάφορες υποθέσεις· το σημείο έναρξης για όλες τις συζητήσεις στρατηγικής είναι ότι η νανο-τεχνολογία έχει πολλά πλεονεκτήματα σε όλους τους τομείς της αγοράς ,συμπεριλαμβανομένων και αυτών της γεωργίας και των τροφίμων. Τώρα πια δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η νανο-τεχνολογία θα παίξει κάποιο ρόλο στο μέλλον των τροφών μας -είτε μας αρέσει, είτε όχι. Αλλά η δύναμη του λόμπυ των καταναλωτών δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί. Στο κάτω-κάτω, παρά τις αρχικές ενστάσεις σε ένα τέτοιο καθεστώς, έχουμε τουλάχιστον κάποιες ενδείξεις στις συσκευασίες γενετικά τροποποιημένων τροφίμων και τροφών στην αλυσίδα των αποθεμάτων μας. Αν οι καταναλωτές διαμαρτυρηθούν αρκετά σύντομα και αρκετά έντονα, οι ισχυροί διαμορφωτές στρατηγικής ίσως αναγκαστούν να υιοθετήσουν μια προσέγγιση, περισσότερο ενεργητική και προσανατολισμένη προς τον καταναλωτή, στη διαχείριση του τομέα των νανο-τροφί­μων. Και έτσι η Επανάσταση (των Τροφίμων) συνεχίζεται…

Μόρια μικρού μεγέθους και μεγάλων μπελάδων!

Η λέξη «νάνο» προέρχεται από την ελληνική λέξη «νάνος» και χρησιμοποιείται στις επιστήμες και την τεχνολογία για να υποδηλώσει μέγεθος: ένα νανομέτρο (nm) ισούται με το ένα εκατομμυριοστό του χιλιοστού. Η πραγματικότητα των υλικών σε μια τέτοια κλίμακα είναι δύσκολο να γίνει κατανοητή αλλά ίσως μπορεί να μας βοηθήσει ώστε να καταλάβουμε ότι μια αλυσίδα με πέντε ως δέκα άτομα είναι περίπου 1nm (δηλαδή ένα εκατομμυριοστό του χιλιοστού) και μια ανθρώπινη τρίχα έχει διάμετρο περίπου 80.000nm. Είναι γενικά αποδεκτό ότι στα πλαίσια της νανο-επιστήμης και νανο-τεχνολογίας και για λόγους σωστής διαρρύθμισης, η ένδειξη «νάνο» θα πρέπει να υπάρχει σε μεταλλαγμένα (σε αντίθεση μεταφυσικά) σωματίδια που έχουν μέγεθος το πολύ 100nm σε οποιαδήποτε διάσταση τους. Η βιομηχανία τροφίμων θεωρεί ότι μπορεί να βγει μεγάλο κέρδος από αυτά τα μικρά σωματίδια. Αλλά δίχως επαρκή αναγραφή ενδείξεων, πώς θα γνωρίζουν οι καταναλωτές τι γίνεται μέσα στο φα­γητό τους;

Τα νανο-πρόσθετα, τώρα πια, μπορεί να βρεθούν σε αναψυκτικά, παγωτά, λουκάνικα, γαλακτοκομικά προϊόντα, μαργαρίνες και άλλα επεξεργασμένα τρόφιμα. Τα προϊόντα αυτά, δε χρειάζεται να έχουν κάποια ένδειξη ότι περιέχουν νανο-σωματίδια και έτσι οι καταναλωτές είναι αδύνατο να τα αποφύγουν.

Παρόλο που, αυτή τη στιγμή, σχετικά λίγα προϊόντα διατροφής περιέχουν νανο-σωματίδια, η αγορά αυτού του είδους θα μεγαλώσει. Ερωτήσεις για την ασφάλεια αυτής της τεχνολογίας πρέπει να γίνουν τώρα, πριν εμφανιστούν και άλλα προϊόντα στα ράφια.

(Πηγή: Περιοδικό Safe τ. 7)