Νικολάου Γύζη: «Μετά την καταστροφή των Ψαρών» (1)

«Μετά την καταστροφή των Ψαρών» – Σύμβολο μεγάλων ιδεών

του  δρος Μιχαήλ Β. Δουλγερίδη, δ/ντη Συντήρησης και Αποκατάστασης των Έργων της Εθνικής Πινακοθήκης

Την δραματική αυτή σύνθεση ο Γύζης την εμπνεύστηκε από την ηρωική αντίσταση και καταστροφή του μικρού  νησιού του Αιγαίου  από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ Πασά. Μπόρεσε, όμως, να αναγάγει το θέμα του έργου του σε σύμβολο των μεγάλων ιδεών του έθνους, που είναι η Θρησκεία, η Οικογένεια και η Πατρίδα. Το έργο εντάσσεται στην τελευταία περίοδο των εικαστικών αναζητήσεων και προβληματισμών του καλλιτέχνη. Οι ιδεαλιστικές του συνθέσεις χαρακτηρίζουν αυτή την εποχή, που συμπεριλαμβάνεται στα χρόνια μεταξύ 1895-1899. Το 1896 επισκέφθηκε το εργαστήριο του καλλιτέχνη ο Λουδοβίκος Θείρσιος και είδε το έργο, χωρίς όμως να διευκρινίζει αν ήταν σχεδίασμα, γιατί ομολογεί περί «μίας ιδέας της Καταστροφής των Ψαρών». Βέβαιο είναι πάντως ότι το 1900 ήταν τελειωμένο, σύμφωνα με μία φωτογραφία του εργαστηρίου του Γύζη, που δημοσιεύεται στις επιστολές του.

Η πρώτη ενορατική απεικόνιση

Το έργο «Μετά την Καταστροφή των Ψαρών» συνδέεται με την απογοήτευση του καλλιτέχνη από τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο, το 1897. Όμως ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζει το θέμα ο Γύζης και το αναπτύσσει εικαστικά, η οργάνωση και η ελευθερία των εκφραστικών του αποτυπώσεων, και κυρίως στην τελευταία εκτέλεση του έργου, μας παρουσιάζουν έναν καλλιτέχνη που τα ιδεαλιστικά του στοιχεία μαζί με τις ελεύθερες μετα-ιμπρεσιονιστικές τάσεις του γίνονται εμφανείς. Αν και ήταν έντονη η νοσταλγία της Ελλάδας αλλά και η αγάπη για τον τόπο του και τους συμπατριώτες του, και παρά την τραγικότητα της σκηνής, ο Γύζης κατόρθωσε να δώσει μία από τις πλέον μεγαλόπνοες δημιουργίες του.

Την πρώτη ενορατική σύνθεση του θέματος (0,38 Χ 0,55 μ.) ο Γύζης την καταγράφει επάνω σε χαρτί με κόκκινο μολύβι. Κατά την άποψή μου, πρέπει να έχουν μεσολαβήσει και άλλα προσχέδια πριν από το τελικό που γνωρίζουμε. Το σχέδιο εδώ είναι περισσότερο σφικτό, ρεαλιστικό, και λιγότερο αυθόρμητο και ελεύθερο, όπου ιδέες τρέχουν και ο καλλιτέχνης αγωνίζεται να τις συλλάβει και να τις καταγράψει με το μολύβι, κάτι που παρατηρείται σε άλλα του έργα, όπως στην «Δόξα των Ψαρών», το «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται», «Ο θρίαμβος της Βαυαρίας», «Η Εαρινή συμφωνία» κ.τ.λ. Δίνεται η εντύπωση ότι πρόκειται για μία σύνθεση παράπλευρων μελετών που ανασυντάχθηκαν σε ένα κυρίως θέμα. Η όλη μορφή της εικονογραφίας χαρακτηρίζεται από την παραδοσιακή ιστοριογραφία της Σχολής του Μονάχου.

Το κυρίαρχο θέμα είναι η απεικόνιση των δραματικών στιγμών που ζούν οι άνθρωποι προκειμένου να σωθούν από την οργή των τουρκικών στρατευμάτων.

Μέσα σε μία δαντική βάρκα, άνθρωποι κατατρεγμένοι από τις σφαγές απειλούνται τώρα από την φουρτουνιασμένη θάλασσα και κινδυνεύουν να καταποντισθούν στον βυθό του Αιγαίου. Ένας όρθιος άνδρας που φορά νησιώτικο τσαλακωμένο σκούφο γερμένο στο πλάι, γυρισμένος με την πλάτη προς τον θεατή, με τα στιβαρά του χέρια κρατά το κουπί που προσπαθεί να το μετακινήσει προς την πλευρά που γέρνει η βάρκα ώστε να αποτρέψει την ανατροπή της.

Κάτω από την κυρίαρχη φιγούρα προβάλλει ένας άνδρας με γρήγορες σχεδιαστικές γραμμές, με ανέκφραστο βλέμμα. Προσπαθεί και αυτός να αποτρέψει το ναυάγιο της βάρκας, στο δεξί του χέρι κρατά δυνατά από τον καρπό μία γυναίκα που είναι μέσα στο νερό και προσπαθεί να την σύρει επάνω στην βάρκα. Στα αριστερά του μια άλλη φιγούρα, που πρέπει να είναι γυναίκα, προσπαθεί να σώσει το μωρό της που έχει πέσει στην θάλασσα, ενώ δίπλα της άλλες γυναίκες προσπαθούν να επιβιβαστούν στην ήδη γερμένη βάρκα.

Επάνω σε ένα κοντάρι η σημαία με τον σταυρό λες και την δέρνει άγριος άνεμος, αναδιπλώνεται προς τα επάνω σαν λευκό φτερό αγγέλου. Μέσα στην βάρκα, δεξιά της κεντρικής ανδρικής μορφής, είναι σχεδιασμένο ένα πλήθος από γυναικόπαιδα σε εναγώνια κατάσταση. Μπροστά στην πλώρη με μεγάλα γράμματα έχει γράψει ΕΛΛΑΣ, ενώ μπροστά στην καρίνα της πλώρης είναι ανασηκωμένη μία άγκυρα. Η θάλασσα και αυτή συμμετέχει στο όλο δράμα των προσφύγων, άγρια, απειλητική.

Στην προκυμαία γυναικόπαιδα με σηκωμένα τα χέρια κινούνται, ενώ άλλοι είναι μέσα στην θάλασσα και προσπαθούν να σωθούν.

Συνεχίζεται…