Φιλία και μοναξιά

«Δεν θα έκλεβα μονάχος μου,

 και δεν με ενδιέφερε το αντικείμενο της κλοπής, αλλά η ίδια η πράξη της κλοπής.

Αν ήμουν μονάχος,  δεν θα μου άρεσε και δεν θα το είχα κάνει.

Α, φιλία, είσαι μεγάλος εχθρός. Ασκείς μιαν ανεξερεύνητη γοητεία στα μυαλά!» ( αγ. Αυγουστίνου-Εξομολογήσεις)

 Η παραπάνω καταγραφή του Αγίου Αυγουστίνου για τη νεότητά του, παρά την απαξίωση της φιλίας στην οποία καταλήγει για ηθικούς λόγους, στην πραγματικότητα αποτελεί έναν ύμνο της. Καθώς ο έφηβος ανακαλύπτει ότι θέλει-δεν θέλει αναπτύσσεται μέσα του το «κατ’ εικόνα», το κοινωνητικό στοιχείο του τελευταίου ασκεί πράγματι μιαν ανεξερεύνητη γοητεία- και όχι μόνο για κακό.

Αλλά τότε γιατί οι έφηβοι έχουν την τάση να μένουν μόνοι; Όπως γράφτηκε χαρακτηριστικά, γι’ αυτούς «η μοναξιά μοιάζει με ισχυρό φάρμακο που είναι καλό σε μικρές δόσεις αλλά δηλητηριώδες σε μεγαλύτερες. Το να μένει για πολύ μόνος του ο έφηβος μπορεί να είναι σημάδι διαταραχής… Η Άμυ αναλογίζεται στο ημερολόγιο της πώς δείχνει και πώς οι άλλες έχουν φίλο και συμπληρώνει: «Μου αρέσει να είμαι ο εαυτός μου. Έχω παρατηρήσει ότι όταν είμαι μόνη μερικές φορές νοιώθω καλύτερα». Και προσθέτει δείχνοντας την αμφιθυμία της: «ΟΧΙ ΠΑΝΤΑ!»… Και τα δύο άκρα είναι προβληματικά και σημάδι διαταραχής  και το να μένουν πολύ μόνοι και να μη μπορούν να μείνουν μόνοι και να αναζητούν συνεχώς κάποιον».

Πρέπει να διακρίνουμε ανάμεσα στην εξωτερική μόνωση και στην ψυχική μοναξιά. Αυτά τα δύο δεν ταυτίζονται και δεν συνυπάρχουν υποχρεωτικά. «Συνηθέστερο είναι το αίσθημα μοναξιάς στο πρώτο μισό της εφηβείας, οπότε ο έφηβος βιώνει τις έντονες αλλαγές και τον ψυχολογικό αποχωρισμό από τους γονείς… Για έναν φυσιολογικό έφηβο το να μένει μόνος του δεν αποτελεί κατ’ ανάγκην εμπειρία μοναξιάς… Αυτός που αισθάνεται την εφηβεία του ως μια περίοδο έντονα οδυνηρής μοναξιάς, θα βρίσκεται σε ρίσκο ολόκληρη τη ζωή του. Νοιώθει απογοητευμένος από τις σχέσεις του, κλείνεται αμυντικά στον εαυτό του, φροντίζει την τρωτή αυτοεκτίμησή του, ενώ κατά μόνας ποθεί έναν εξιδανικευμένο άλλο ο οποίος θα τον νοιαστεί και θα τον κάνει να αισθανθεί δυνατός. Ή μπορεί να αισθάνεται μια απεριόριστη ανάγκη για προσοχή, επιδοκιμασία, και εξωτερική επιβεβαίωση της αξίας του, ενώ έχει δοκιμάσει μοναχικές απογοητεύσεις σε αυτό το αίτημά του… Για τους διαταραγμένους εφήβους η μοναχικότητα ενδέχεται να γίνεται αντιληπτή ως πολύ απειλητική, ακόμη και εκμηδενιστική. Αν, επί πλέον, οι μεγάλοι γύρω του δεν του έχουν δώσει επαρκή πρότυπα ελέγχου των ενορμήσεων, το να είναι μόνος ισοδυναμεί με το να έχει να χειριστεί ανυπόφορες σεξουαλικές και επιθετικές φαντασιώσεις και συναισθήματα».

«Λίγοι πόνοι μπορούν να συγκριθούν με τον πόνο εκείνου που αισθάνεται ότι δεν έχει τίποτε καλό, πως είναι μη ελκυστικός, ανεπαρκής, άχρηστος… Τα συναισθήματα αναξιότητας, αυτοεπικριτικότητας, και μοναξιάς στοιχειώνουν τη ζωή ενός στους πέντε νέους». «Είναι ενδιαφέρον ότι και αυτοί οι έφηβοι που δηλώνουν μοναξιά αναφέρουν ότι έχουν κάποιους στενούς φίλους… Το αίσθημα της μοναξιάς δεν είναι θέμα αριθμού φίλων αλλά ικανότητας για δέσμευση και αφοσίωση. Όταν ο έφηβος δεν μπορεί να δώσει, δεν αισθάνεται και αυτά που του δίνουν». Μερικές φορές η μοναξιά συγκαλύπτεται σκόπιμα με αστεία· στη πραγματικότητα μέσα τους δεν μπορούν να χαρούν.

Αλλά και το να έχουν φίλους και παρέες δεν συνεπάγεται αυτονόητα πως οι έφηβοι θα νοιώθουν ο εαυτός τους. Οι μισοί από δείγμα 7.050 εφήβων παραδέχονται ότι στην ομάδα των φίλων συχνά συμπεριφέρονται διαφορετικά από αυτό που πραγματικά νοιώθουν, ότι δέχονται πιέσεις στο σχολείο να κάνουν ό,τι και οι άλλοι, και ότι υπάρχουν κλίκες (δηλαδή κλειστές ομάδες) στο σχολείο τους. «Μεταξύ 40 ευχών που τους δόθηκαν το 75% επέλεξε το «να είμαι περισσότερο ο εαυτός μου στην ομάδα». Πρώτη ήλθε σε προτιμήσεις η ευχή «να βρω νόημα στη ζωή και να έχω φίλους»: την επέλεξε το 78%. Οι φίλοι είναι γι’ αυτούς ό,τι το ψωμί για τον πεινασμένο και τα ρούχα για τον γυμνό».

«Έφηβοι με προβληματικές σχέσεις με τους συνομηλίκους τους παρουσιάζουν χαμηλότερη αυτοεκτίμηση, χειρότερη επίδοση, και μικρότερη αντοχή σε άλλους παράγοντες στρες στη ζωή τους. Ένας πατέρας παρατήρησε την κόρη του να γλιστρά σε μια περίοδο κατάθλιψης δεκατεσσάρων μηνών και μόνο εκ των υστέρων έμαθε ότι επρόκειτο για τις συνέπειες της οδυνηρής απόφασης της να αποχωριστεί μια ομάδα συνομηλίκων που άρχισαν να χρησιμοποιούν ουσίες». Το μυαλό πήρε τη σωστή απόφαση αλλά αύτη δεν εμπόδισε την καρδιά να πενθεί.

Σε έρευνα που μελέτησε την κοινωνική συμπεριφορά εφήβων σε κατασκήνωση σε συνάρτηση με τον τύπο σύνδεσης που είχαν ως βρέφη, φάνηκε ότι όσοι χαρακτηρίζονταν από ασφαλή τύπο σύνδεσης με τη μητέρα παρουσίαζαν τώρα περισσότερο συναίσθημα στις κοινωνικές τους σχέσεις και είχαν περισσότερους φίλους. Αντίθετα, όσοι χαρακτηρίζονταν από βρεφική αντίδραση τύπου αγχώδους-αποφευκτικού, ως έφηβοι είχαν σχέσεις με ασαφή όρια εις βάρος της αυτονομίας τους.

Στο πώς οι έφηβοι βιώνουν τη φιλία συναντούμε διαφορές στα φύλα. Για τα κορίτσια μετρά πρώτα το συναίσθημα ενώ για τα αγόρια ο έλεγχος. Τα κορίτσια τα ενώνει η αυτοαποκάλυψη, τα αγόρια οι κοινές δραστηριότητες. Τα κορίτσια αντλούν νόημα από τη φιλία μέσω σύνδεσης και φροντίδας, τα αγόρια μέσω τονισμού της διαφορετικότητας.

Ενδιαφέρον θα είναι να προσέξουμε και κάποιες διαφορές των δύο φύλων ως προς το αίσθημα ένοχης. Κατ αρχήν οι έφηβες εμφανίζουν μεγαλύτερη προδιάθεση για ενοχή από τους εφήβους· εξ άλλου και τα κορίτσια παρουσιάζουν περισσότερη κατάθλιψη από τα αγόρια και λιγότερες αντικοινωνικές συμπεριφορές (που υποδηλώνουν μειωμένη ένοχη). Προϊούσης της εφηβείας η ενοχή μειώνεται στα αγόρια περισσότερο και ταχύτερα από τα κορίτσια. Χαρακτηριστικό εμφανίζεται το γεγονός ότι τα αγόρια συνηθέστερα ενοχοποιούνται για επιθετική συμπεριφορά που έδειξαν, ενώ τα κορίτσια για αδιαφορία και ανεντιμότητα. Το στατιστικό αυτό εύρημα υπονοεί ότι, αφ’ ενός μεν τα αγόρια καταφεύγουν συνηθέστερα στην επιθετικότητα για να λύσουν τις διαφορές τους, αφ’ ετέρου δε τα κορίτσια τείνουν προς περισσότερη φροντίδα για τον άλλο την οποία και χρησιμοποιούν ως ηθικό κριτήριο.

Στην εφηβεία παρατηρείται δυσκολία τόσο στο χειρισμό της οικειότητας όσο και των συνεπειών της. «Πρέπει να εξετάσουμε και τη σκοτεινή πλευρά της οικειότητας: τη ραγισμένη καρδιά του εφήβου, τις συνέπειες της προδοσίας από τον/την καλύτερο/η φίλο/η, που τόσο αναστατώνουν και θλίβουν τη ζωή τους… Πιο ευάλωτοι έφηβοι επηρεάζονται περισσότερο και πέφτουν συχνότερα θύματα της σκοτεινής πλευράς. Απώλειες καλών φίλων ή ρομαντικών συντρόφων ή σημαντικών μελών της οικογένειας εμπλέκονται σε εφηβικές αυτοκτονίες. Μεγαλύτερη ερωτική οικειότητα μπορεί να οδηγήσει σε εγκυμοσύνη και τοκετό».

 (π. Βασιλείου Θερμού, «Ταραγμένη Άνοιξη». Εκδ. Δομή. Αθήνα 2008)