Καθρέφτη, καθρεφτάκι…

Δαιμονικό εργαλείο, σκεύος καλλωπισμού ή επιστημονικό όργανο; Αυτή είναι η ιστορία του καθρέφτη.

Λένε πως το σπάσιμο του καθρέφτη φέρνει 7 χρόνια γρουσουζιά. Αυτή η δοξασία δικαιολογείται από το γεγονός ότι στον καθρέφτη «σχηματίζεται» μεγάλο μέρος της ταυτότητάς μας. Για αιώνες οι άνθρωποι πίστευαν ότι οι καθρέφτες μπορούσαν «να συλλάβουν την ψυχή» και γι’ αυτό οι καθρέφτες του σπιτιού καλύπτονταν μετά από το θάνατο κάποιου μέλους της οικογένειας. Όμως οι καθρέφτες δεν είναι μόνο αντικείμενα κοινής χρήσης. Χρησιμοποιούνται επίσης για να συγκεντρώνουν το φως των αστεριών (στα τηλεσκόπια), να εστιάζουν σε χώρους που δεν προσεγγίζονται διαφορετικά (στα περισκόπια ή στα μικροσκόπια), να παράγουν ακτίνες λέιζερ, να χαράζουν ολογράμματα.

Αφορισμένος!

Παρ’ όλο που ήταν ήδη γνωστός από την αρχαιότητα (στη Μικρά Ασία βρέθηκαν καθρέφτες από οψιδιανό, ένα ηφαιστειακό γυαλί, ηλικίας 6.000 ετών περίπου), ο καθρέφτης ήταν για αιώνες ένα σπάνιο και πολύ ακριβό αντικείμενο. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που του αποδόθηκαν μαγικές δυνάμεις. Όπως φαίνεται από τα πρακτικά σε πολλές δίκες μαγισσών που έγιναν από το 14ο αιώνα και μετά, η απλή κατοχή ενός καθρέφτη θεωρούνταν απόδειξη της ενοχής της κατηγορούμενης. Το 1326 ένα σιγίλιο (επίσημο έγγραφο) του πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ αφόριζε «οποιονδήποτε κατασκεύαζε έναν καθρέφτη ή οτιδήποτε άλλο με σκοπό να προσελκύσει τους δαίμονες». Πιστευόταν ότι πίσω από την επιφάνεια του γυαλιού αυτών των αντικειμένων οι μάγισσες μπορούσαν να εγκλωβίσουν τα κακά πνεύματα και να τα βάλουν στην υπηρεσία τους. Οι καθρέφτες περιλαμβάνονταν από τους αρχαίους χρόνους στον εξοπλισμό των μάγων και των προφητών, οι οποίοι τους χρησιμοποιούσαν για να προβλέψουν το μέλλον ή κατά τη διάρκεια τελετουργιών μύησης, ενώ ο «μαγικός» καθρέφτης αποτελεί σταθερό μοτίβο σε παραμύθια όλων των εποχών.

Αξίζει όσο ένα κτήμα

Οι καθρέφτες των Αιγύπτιων, των Ελλήνων (ήδη από τη μυκηναϊκή εποχή), των Ετρούσκων και αργότερα των Ρωμαίων ήταν συνήθως από μπρούντζο (που δεν οξειδώνεται εύκολα) και, όταν δε χρησιμοποιούνταν, καλύπτονταν με υφάσματα για να προστατεύονται από την υγρασία. Οι καθρέφτες από γυαλί εμφανίστηκαν τον 3ο αιώνα μ.Χ. Ήταν πολύ μικροί και χρησιμοποιούνταν κυρίως ως φυλαχτά. Με την ανακάλυψη της τεχνικής του φυσητού γυαλιού κατασκευάστηκαν πιο μεγάλοι καθρέφτες, που όμως ήταν καμπυλωμένοι, ώστε να αυξάνουν την επιφάνεια που αντανακλούσαν. Ακόμη και ο Γουτεμβέργιος, ο εφευρέτης της τυπογραφίας, που πέθανε το 1468, κατασκεύασε μερικούς καθρέφτες, αλλά τους πουλούσε στους προσκυνητές της Εξ Λα Σαπέλ (σημερινό Άαχεν), οι οποίοι τους έβαζαν στο καπέλο τους ώστε να συλλάβουν τις χάρες που προέρχονταν από τα Άγια Λείψανα, τα οποία συχνά περιβάλλονταν από πλήθη πιστών. Το μπουμ των καθρεφτών έγινε το 16ο αιώνα (βλ. πλαίσιο στην τελευταία σελίδα του άρθρου), αλλά αυτά τα αντικείμενα ήταν σπάνια και πανάκριβα για δεκαετίες ακόμα. Στο τέλος του 17ου αιώνα μια Γαλλίδα ευγενής, η κόμισσα του Φιέσκ, έγραφε με θριαμβευτικό ύφος: «Είχα ένα κτήμα που δεν μου απέδιδε καρπούς, το πούλησα και απέκτησα έναν ωραίο καθρέφτη. Δεν είναι υπέροχος»; Ένας βενετσιάνικος καθρέφτης μπορούσε να κοστίζει δύο φορές περισσότερο από έναν ξακουστό πίνακα: 8.000 λίρες έναντι 3.000 (στοιχεία από ένα παρισινό ημερολόγιο).

Και αν δεν υπήρχε;

Για το σημερινό άνθρωπο, που είναι συνηθισμένος να βλέπει την εικόνα του να αναπαράγεται πολλές φορές χάρη στις φωτογραφικές μηχανές και τις βιντεοκάμερες, που ζει στην εποχή της τηλεόρασης και του κινηματογράφου, είναι δύσκολο να φανταστεί τι επανάσταση ήταν το 18ο αιώνα η εφεύρεση του μεγάλου όρθιου καθρέφτη, όπου μπορούσε κάποιος να δει ολόκληρη την εικόνα του. Πράγματι καθένας από εμάς έχει σχηματίσει ένα μεγάλο μέρος της εικόνας που έχει για τον εαυτό του κοιτάζοντας στον καθρέφτη. Ο καθρέφτης είναι ο πρώτος σύμβουλος για την εμφάνιση και την υγεία, καθώς μας επιτρέπει να παρατηρούμε ένα μέρος του εαυτού μας που αλλιώς δε θα μπορούσαμε να δούμε, δηλαδή το πρόσωπο και τις εκφράσεις μας. Μας δίνει ακόμα μια ιδέα του άπειρου: αρκεί να μπούμε ανάμεσα σε δύο καθρέφτες που βρίσκονται ο ένας απέναντι στον άλλο, για να δούμε την εικόνα μας να επαναλαμβάνεται απεριόριστα. Και είναι ένας δάσκαλος επικοινωνίας: συχνά, όταν κάνουμε πρόβα της ομιλίας μας στον καθρέφτη κατορθώνουμε να είμαστε πιο πειστικοί. Ο συγγραφέας Μίλαν Κούντερα δοκίμασε να φανταστεί τι θα συνέβαινε εάν δεν υπήρχαν καθρέφτες. «Είναι πιθανό ότι θα φανταζόσουν το πρόσωπό σου σαν μια εξωτερίκευση του εαυτού σου και, αν ξαφνικά κοιταζόσουν στον καθρέφτη, θα καταλάβαινες ότι εσύ δεν είσαι το πρόσωπό σου».

Θεραπείες με καθρέφτη

Στην πραγματικότητα, όμως, ο άνθρωπος είχε κοιτάξει το πρόσωπό του από τότε ίσως που δεν ήταν ακόμα άνθρωπος αλλά ανθρωπίδης. Αρκεί λίγο στάσιμο νερό, για να έχουμε αντανάκλαση του ειδώλου μας. Ακόμα και πολλά ζώα έχουν αυτή την εμπειρία, και είναι αλήθεια ότι αναγνωρίζουν τον εαυτό τους (ανώτερα πρωτεύοντα, δελφίνια, ελέφαντες). Οι διαταραχές της αντίληψης του εαυτού μας (που μας δίνουν μια παραποιημένη εικόνα της εμφάνισής μας) είναι πιθανό να υπήρχαν πάντα, αλλά έχουν διαδοθεί πάρα πολύ τις τελευταίες δεκαετίες, ακριβώς λόγω της μεγάλης προσοχής που δίνουμε στην εμφάνισή μας. Για παράδειγμα τα ανορεκτικά κορίτσια κοιτάζονται και βλέπουν τον εαυτό τους παχύ ακόμα και όταν ζυγίζουν 40 κιλά. Σε αυτή την περίπτωση μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον καθρέφτη σαν θεραπεία: έχοντας το είδωλο της κοπέλας στον καθρέφτη, σημειώνουμε το περίγραμμά του. Όταν οι ανορεκτικές βλέπουν το περίγραμμά τους συχνά καταλαβαίνουν πόσο υπερβολική είναι η αδυναμία τους.

Ποιος είναι αυτός στο γυαλί;

Κατά τα άλλα, η αντίληψη της εικόνας μας στον καθρέφτη δεν είναι κάτι τόσο «φυσικό» όσο φαίνεται. Το παιδί χρειάζεται περίπου δύο χρόνια για να καταλάβει ότι το άτομο πίσω από το γυαλί δεν είναι άλλος από τον εαυτό του. Αρχικά «παίζει» με την εικόνα που καθρεφτίζεται (τη φιλά, προσπαθεί να την αγγίξει). Στη συνέχεια, όταν φτάσει στο 18ο μήνα, αποφεύγει να κοιτάζει τους καθρέφτες, γιατί καταλαβαίνει ότι η εικόνα δεν είναι άλλου ατόμου, όμως δεν κατανοεί τι ακριβώς είναι αυτό και τρομάζει. Μόνο ύστερα από το 2ο χρόνο αναγνωρίζει τον εαυτό του. Όμως τι θα συμβεί αν εμφανιστεί ξαφνικά ένα άλλο άτομο πίσω από το παιδάκι που κοιτάζεται στον καθρέφτη; Πολλά παιδιά άνω των 2 ετών ψάχνουν να βρουν το άλλο άτομο πίσω από τον καθρέφτη και όχι πίσω από τον εαυτό τους. Το φαινόμενο παρατηρείται μέχρι το 5ο έτος και αποδεικνύει ότι ακόμα και κάποιος που μπορεί να αναγνωρίζει τον εαυτό του στον καθρέφτη δεν έχει ακόμα καταλάβει καλά την έννοια του χώρου ούτε το γεγονός ότι κάθε αντικείμενο μπορεί να βρίσκεται, σε μια δεδομένη στιγμή, μόνο σε ένα χώρο.

Χρυσάφι για τα αστέρια

Σήμερα για να κατασκευαστούν οι κοινοί καθρέφτες του σπιτιού, χρησιμοποιούνται γυάλινες πλάκες από λεπτά αλεσμένο πυριτόλιθο και ασβεστίτη, που θερμαίνονται μέχρι τους 1.500οC, απλώνονται πάνω σε ένα επίπεδο και ψύχονται αργά σε ειδικούς φούρνους. Όταν το γυαλί είναι έτοιμο, η πίσω επιφάνεια της πλάκας καλύπτεται από ένα στρώμα αργύρου ή αλουμίνιου. Το μέταλλο, απόλυτα καθαρό, εξατμίζεται στο κενό και τοποθετείται στην επιφάνεια του γυαλιού. Αρκούν 1,2 γραμμάρια αργύρου για ένα τετραγωνικό μέτρο καθρέφτη. Η διαδικασία για τους πολύ μεγάλους καθρέφτες, δηλαδή τα κάτοπτρα που χρησιμοποιούνται στα κατοπτρικά τηλεσκόπια, για να συλλέγουν το φως των αστεριών, δεν είναι πολύ διαφορετική. Το γυαλί εξακολουθεί να χρησιμοποιείται πολύ, αν και σήμερα προτιμάται συχνά το αλουμίνιο ή το ανθρακοπυρίτιο, καθώς είναι ευκολότερη η κατεργασία τους, ή ακόμη και ο χρυσός. Όμως η ανακλαστική επιφάνεια βρίσκεται πάνω και όχι κάτω από το γυαλί, όπως στους κοινούς καθρέφτες (βλ. πλαίσιο στην προηγούμενη σελίδα).

Ο πιο μεγάλος…

Ο μεγαλύτερος καθρέφτης του κόσμου βρίσκεται, φυσικά, σε ένα τηλεσκόπιο. Είναι τοποθετημένος στο όρος Γκράχαμ στην Αριζόνα (ΗΠΑ) και έχει διάμετρο 8,4 μέτρα. Αλλά οι καθρέφτες έχουν και πολλές άλλες εφαρμογές «υψηλής τεχνολογίας». Υπάρχουν πράγματι ψηφιακά μικροκάτοπτρα (τα λεγόμενα chip Dmd), που χρησιμοποιούνται ήδη από προβολείς ακριβείας, οι οποίοι είναι σε θέση να αναπαράγουν πιστά με υψηλή ποιότητα μια εικόνα. Το τσιπ είναι κατασκευασμένο από εκατομμύρια μικροκάτοπτρα που κινούνται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο ακολουθώντας τις αλλαγές του τόνου και του χρώματος κάθε pixel της αρχικής εικόνας. Ακόμη, το φως ενός λέιζερ χρησιμοποιήθηκε για τη μέτρηση με μεγάλη ακρίβεια της απόστασης Γης-Σελήνης, προβάλλοντάς το πάνω σε ένα κάτοπτρο στραμμένο προς τον πλανήτη μας, που είχαν αφήσει στη Σελήνη οι αστροναύτες στις 21 Ιουλίου του 1969.

Υπάρχει τέλειος;

Τέλος, σε πολλά εργαστήρια εργάζονται για την κατασκευή του λεγόμενου «τέλειου καθρέφτη», δηλαδή μιας επιφάνειας ικανής να ανακλά πλήρως το φως που πέφτει πάνω της (οι «κανονικοί» καθρέφτες συγκρατούν το 5%). Οι ερευνητές του MΙΤ στις ΗΠΑ κατασκεύασαν ένα υλικό που αποτελείται από λάμες πολυστερίνης και τελλούριου, που είναι σε θέση να το επιτύχει. Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή εξαιρετικά αποδοτικών οπτικών ινών (οι οπτικές ίνες μοιάζουν με καθρεφτάκια «διπλωμένα» μέσα σε λεπτούς κυλίνδρους).

Πηγή: focusmag