Εμβρυακή Ψυχολογία: Τι δεν γνωρίζουν οι γυναίκες και οι άντρες για τα αγέννητα παιδιά τους (1)

Της Janet L. Hopson (Psychology Today, October 1998)

Από άποψη συμπεριφοράς λίγο διαφέρει ένα νεογέννητο από ένα έμβρυο 32 εβδομάδων. Μια νέα σειρά ερευνών δείχνει ότι το έμβρυο αισθάνεται, ονειρεύεται, και ακόμη μπορεί να ευχαριστηθεί την κινηματογραφική παραγωγή (του Dr. Seuss) “Cat in the Hat”. Απ’ ό,τι φαίνεται, η συζήτηση για τις αμβλώσεις μπορεί να μην είναι ποτέ πια η ίδια.

Η σκηνή αυτή ποτέ δεν είναι δυνατόν να μη συγκινήσει: το νεογνό, δευτερόλεπτα μετά τον τοκετό, ακόμη ελαφρά υγρό από την μήτρα, σηκώνεται στην αγκαλιά των εξαντλημένων αλλά υπερευτυχισμένων γονιών του. Παρακολουθούν γεμάτοι λατρεία πώς το νέο τους παιδί τεντώνεται και στριφογυρίζει, πώς κάνει μορφασμούς με το στόμα του, πώς ανοίγει τα μάτια του. Για οποιονδήποτε παρακολουθεί αυτή την τρυφερή σκηνή, το μήνυμα είναι αλάνθαστο. Η γέννηση είναι η αρχή του παντός, η ώρα μηδέν, η στιγμή από την οποία το ρολόι αρχίζει να κτυπά.

Δεν είναι έτσι, δηλώνει η Janet DiPietro. Ίσως ο τοκετός είναι μία μεγάλη στιγμή, λέει η ψυχολόγος του Πανεπιστημίου Johns Hopkins, «ωστόσο είναι μία δευτερεύουσα στιγμή από άποψη ανάπτυξης του παιδιού. Τίποτε το ενδιαφέρον από νευρολογικής άποψης δεν συμβαίνει.»

Οπλισμένοι με σύστημα καταγραφής υψηλής ακρίβειας και τελειότητας, η DiPietro και άλλοι ερευνητές ανακαλύπτουν σήμερα ότι η πραγματικές εξελίξεις αρχίζουν εβδομάδες νωρίτερα. Στην 32η εβδομάδα της εγκυμοσύνης – δύο μήνες δηλαδή πριν το βρέφος θεωρηθεί απολύτως έτοιμο για τον κόσμο, ή στην ώρα του – το έμβρυο συμπεριφέρεται σχεδόν ακριβώς όπως και ένα νεογνό. Και συνεχίζει να συμπεριφέρεται έτσι για τις επόμενες 12 εβδομάδες.

 Σαν να μην έφτανε η ανατροπή της κοινής αντίληψης για τη νηπιακή ηλικία, οι επιστήμονες δημιουργούν μια νέα εκπληκτική εικόνα ευφυούς ζωής μέσα στην μήτρα. Μεταξύ των αποκαλύψεων:

· Την ένατη εβδομάδα, το αναπτυσσόμενο έμβρυο μπορεί να έχει λόξιγκα και να αντιδράσει σε δυνατούς θορύβους. Στο τέλος του δεύτερου τριμήνου λειτουργεί η αίσθηση της ακοής.

· Ακριβώς όπως και οι ενήλικες, το έμβρυο κάνει τον χαρακτηριστικό τύπο ύπνου με όνειρα (ύπνος με γρήγορες κινήσεις οφθαλμών [Rapid Eye Movement [REM] sleep]).

· Το έμβρυο γεύεται τα γεύματα της μητέρας του, γνωρίζοντας έτσι τις γεύσεις του πολιτισμικού του χώρου κιόλας από την μήτρα.

· Μεταξύ άλλων διανοητικών ικανοτήτων του, το έμβρυο είναι σε θέση να διακρίνει μεταξύ της φωνής της Μαμάς από τη φωνή ενός αγνώστου, και να ανταποκρίνεται σε μια γνώριμη ιστορία που του διαβάζουν.

· Ακόμη και ένα πρόωρο βρέφος αντιλαμβάνεται, αισθάνεται, αποκρίνεται και προσαρμόζεται στο περιβάλλον του.

· Το ότι το έμβρυο αντιδρά σε συγκεκριμένα ερεθίσματα δεν σημαίνει ότι πρέπει να γίνει στόχος προσπαθειών ενίσχυσης της ανάπτυξής του. Ερεθισμός των αισθητηρίων του εμβρύου μπορεί μάλιστα να οδηγήσει σε παράξενους τρόπους προσαρμογής αργότερα.

 Οι ρίζες της ανθρώπινης συμπεριφοράς, όπως γνωρίζουν τώρα οι ερευνητές, αρχίζουν να αναπτύσσονται νωρίς – μόλις εβδομάδες μετά τη σύλληψή του. Πολύ πριν τον χρόνο που η γυναίκα συνήθως γνωρίζει ότι είναι έγκυος, ο εγκέφαλος του εμβρύου έχει ήδη αρχίσει να διογκώνεται. Την πέμπτη εβδομάδα, το όργανο που μοιάζει με στρουμπουλή κάμπια έχει ξεκινήσει τον πιο θεαματικό άθλο στην διαδικασία ανάπτυξης του ανθρώπου: την δημιουργία του βαθιά πτυχωτού και σπειροειδούς εγκεφαλικού φλοιού, που είναι το τμήμα του εγκεφάλου το οποίο με τον καιρό θα επιτρέψει στον αναπτυσσόμενο άνθρωπο να κινείται, να σκέπτεται, να μιλά, να προγραμματίζει και να δημιουργεί κατά τον ανθρώπινο τρόπο.

Την ένατη εβδομάδα, ο διογκούμενος εγκέφαλος του εμβρύου, του επιτρέπει να λυγίζει το σώμα του, να έχει λόξιγκα, και να αντιδρά σε δυνατούς ήχους. Την δέκατη εβδομάδα κινεί τους βραχίονες, «εισπνέει» και «εκπνέει» αμνιακό υγρό, ανοίγει τις σιαγόνες του και τεντώνεται. Πριν συμπληρωθεί το πρώτο τρίμηνο, χασμουριέται, πιπιλάει και καταπίνει, καθώς επίσης αισθάνεται και οσφραίνεται. Στο τέλος του δεύτερου τριμήνου ακούει. Προς το τέλος δε της κύησης μπορεί να βλέπει.

Εμβρυακή επαγρύπνηση

Οι επιστήμονες που καταγράφουν την καθημερινή ζωή του εμβρύου παρατηρούν ότι τον περισσότερο χρόνο του δεν ασκεί αυτές τις νέες ικανότητες αλλά κοιμάται. Την 32η εβδομάδα κοιμάται 90 έως 95% της ημέρας. Μερικές από αυτές τις ώρες κοιμάται βαθύ ύπνο, άλλες με ύπνο τύπου REM και μερικές ώρες τις περνά σε μη διευκρινισμένη κατάσταση, που οφείλεται στην ανωριμότητα του εμβρυακού εγκεφάλου και που είναι διαφορετική από την κατάσταση ύπνου βρέφους, παιδιού, ή ενήλικα. Κατά τη διάρκεια του ύπνου REM τα μάτια του εμβρύου κινούνται εμπρός-πίσω, έτσι όπως και τα μάτια ενός ενήλικα. Πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι το έμβρυο ονειρεύεται. H DiPietro υποθέτει ότι τα έμβρυα ονειρεύονται ό,τι γνωρίζουν – τα αισθήματα που νοιώθουν μέσα στην μήτρα.

Καθώς πλησιάζει ο τοκετός, το έμβρυο κοιμάται 85 ή 90% του χρόνου, όσο και τα νεογνά. Μεταξύ των συχνών ύπνων του, το έμβρυο φαίνεται να έχει «κάτι σαν περιόδους αφυπνίσεως», σύμφωνα με τον ψυχολόγο ανάπτυξης (developmental psychologist) William Filer που, μαζί με τους συναδέλφους του από το Πανεπιστημίου Columbia, παρακολουθεί αυτούς τους κύκλους ύπνου και επαγρύπνησης, με σκοπό να αναγνωρίσει μοτίβα κανονικής ή μη ανάπτυξης του εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένων και πιθανών σημείων πρόβλεψης του συνδρόμου αιφνιδίου θανάτου των νηπίων. Ο Filer λέει: «στην ουσία ρωτάμε το έμβρυο: – Προσέχεις; Το νευρικό σου σύστημα συμπεριφέρεται έτσι όπως πρέπει;»

Εμβρυακή κινητικότητα

Είτε κοιμάται είτε είναι ξύπνιο, το ανθρώπινο έμβρυο κινείται 50 φορές ή περισσότερες ανά ώρα, τεντώνοντας το λαιμό του, κινώντας το κεφάλι του, το πρόσωπο και τα άκρα του και εξερευνώντας το θερμό υγρό διαμέρισμά του δια της αφής. H Heidelise Als, ψυχολόγος ανάπτυξης στο Harvard Medical School, είναι εντυπωσιασμένη από τον αριθμό των ερεθισμάτων που δίνει το έμβρυο στον εαυτό του μέσω της αφής. Αναφέρει: «αγγίζει με το χέρι το πρόσωπό του, το ένα χέρι με το άλλο, αγκαλιάζει τα πόδια του, αγγίζει με το πέλμα την άλλη κνήμη ή με το χέρι τον ομφάλιο λώρο».

Η Als θεωρεί ότι υπάρχει μια αναντιστοιχία μεταξύ του περιβάλλοντος που δίνεται στα πρόωρα νεογνά στα νοσοκομεία και του περιβάλλοντος που θα είχαν μέσα στη μήτρα. Χρόνια τώρα προσπαθεί να βελτιώσει την περίθαλψη που προσφέρεται στα πρώιμα νεογνά, ώστε να μπορούν να κουλουριάζονται, να ενώνουν τα γόνατά τους, και να αγγίζουν αντικείμενα με τα χέρια τους έτσι όπως θα έκαναν για εβδομάδες ακόμη μέσα στην μήτρα.

Εκτός από τέτοιες κοινές κινήσεις, η DiPietro έχει παρατηρήσει κάποιες πιο παράξενες εμβρυακές δραστηριότητες, όπως το ότι «γλείφει τα τοιχώματα της μήτρας και κυριολεκτικά περπατά μέσα στη μήτρα απωθώντας την με τα πόδια του.» Όταν η έγκυος έχει ήδη ένα τοκετό στο παρελθόν, το έμβρυο μπορεί να έχει περισσότερο χώρο μέσα στην μήτρα για τέτοιες κινήσεις απ’ ό,τι ένα έμβρυο που εξελίσσεται στη διάρκεια μιας πρώτης κυοφορίας. Μετά την πρώτη κύηση η μήτρα είναι μεγαλύτερη και ο ομφάλιος λώρος μακρύτερος, παρέχοντας μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων. «Τα δεύτερα και τα επόμενα παιδιά μπορούν να αναπτύξουν μεγαλύτερη κινητική εμπειρία ενδομητρίως και έτσι μπορεί να εξελιχθούν σε πιο ενεργητικά νήπια», εικάζει η DiPietro.

Τα έμβρυα αντιδρούν απότομα στις ενέργειες της μητέρας τους. «Όταν παρατηρούμε το έμβρυο με υπερήχους και η μητέρα αρχίζει να γελά, τότε μπορούμε να δούμε το έμβρυο να πλέει ανάποδα μέσα στην μήτρα, να αναπηδά πάνω κάτω επάνω στο κεφάλι του, μπαμ-μπαμ-μπαμ, σαν να αναπηδά πάνω σε τραμπολίνο», λέει η DiPietro. «Όταν οι μητέρες το βλέπουν αυτό στην οθόνη, γελούν ακόμη πιο έντονα και το έμβρυο πάει πάνω κάτω ακόμη ταχύτερα. Αναρωτιόμαστε αν αυτός είναι ο λόγος που αρέσουν στους ανθρώπους, όταν αυτοί μεγαλώσουν, τα τραινάκια των λούνα παρκ.»

Εμβρυακή γεύση

Το ότι υπάρχουν άνθρωποι στους οποίους αρέσουν οι καυτές πιπεριές ή άλλα καυτερά καρυκεύματα ίσως έχει σχέση με το εμβρυακό περιβάλλον. Κιόλας από την 13η με 15η εβδομάδα οι αισθητήρες γεύσης του εμβρύου μοιάζουν με αυτούς που έχουν οι ώριμοι ενήλικες, και οι γιατροί γνωρίζουν ότι το αμνιακό υγρό που περιβάλλει το έμβρυο μπορεί να έχει την οσμή του κάρυ, του κύμινου, του σκόρδου, του κρεμμυδιού και άλλων ουσιών από τη δίαιτα της μητέρας του. Το αν τα έμβρυα μπορούν και να γευθούν αυτές τις γεύσεις δεν είναι ακόμη γνωστό, αλλά οι επιστήμονες έχουν διαπιστώσει ότι ένα πρόωρο 33 εβδομάδων θα πιπιλήσει πιο δυνατά μια ζαχαρωμένη θηλή παρά μια απλή ελαστική.

«Κατά το τρίτο τρίμηνο το έμβρυο καταπίνει μέχρι και ένα λίτρο την ημέρα» αμνιακό υγρό, σημειώνει η Julie Mennella, βιοψυχολόγος του Κέντρου Χημικών Αισθήσεων Monell, στην Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ. Η ίδια πιστεύει ότι το υγρό ίσως λειτουργεί ως «γέφυρα γεύσεων» για το μητρικό γάλα, το οποίο επίσης φέρει γεύσεις φαγητών από τη δίαιτα της μητέρας.

Εμβρυακή ακοή

Άσχετα με το αν το έμβρυο έχει την αίσθηση της γεύσης, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ακούει. Ένα πολύ πρώιμο νεογνό, που έρχεται στον κόσμο την 24η ή 25η εβδομάδα, αντιδρά στους ήχους γύρω του, παρατηρεί η Als, έτσι τα όργανα ακοής πρέπει να είναι ήδη σε λειτουργία στην μήτρα. Πολλές έγκυοι αναφέρουν εμβρυακό τίναγμα ή ξαφνικό λάκτισμα αμέσως μετά από δυνατό κλείσιμο πόρτας ή έντονο θόρυβο εξάτμισης αυτοκινήτου.

Ωστόσο, ακόμη και χωρίς τέτοιες «εισβολές», η μήτρα δεν είναι σιωπηλός χώρος. Σύμφωνα με την DiPietro, ερευνητές που έχουν εισαγάγει υδρόφωνο μέσα σε μήτρα εγκύου, κατέγραψαν επίπεδο θορύβων «συγγενές με τον θόρυβο του περιβάλλοντος που μπορεί να καταγραφεί σε ένα διαμέρισμα». Στους ήχους που κατέγραψαν συμπεριλαμβάνονται ο θυελλώδης ήχος της ροής του αίματος στα αγγεία της μητέρας, το γουργουρητό και η βοή του στομάχου και των εντέρων της, όπως επίσης και οι τόνοι της φωνής της φιλτραρισμένοι μέσα από τα οστά, τους ιστούς και το υγρό, όπως επίσης οι φωνές άλλων ανθρώπων που φτάνουν στο έμβρυο μέσω του αμνιακού τοιχώματος. O Filer διαπίστωσε ότι η εμβρυακή καρδιά χτυπά με βραδύτερο ρυθμό όταν η μητέρα του μιλά, κάτι που δείχνει ότι το έμβρυο όχι μόνο ακούει και αναγνωρίζει τον ήχο, αλλά και ότι ο ήχος αυτός το ηρεμεί. 

Εμβρυακή όραση

Η όραση είναι η αίσθηση που αναπτύσσεται τελευταία. Ένα πολύ πρόωρο νεογνό μπορεί να δει φως και σχήμα. Οι ερευνητές υποθέτουν ότι το έμβρυο έχει κι αυτό τέτοια ικανότητα. Έτσι όπως η μήτρα δεν είναι απόλυτα ήσυχη, έτσι επίσης δεν είναι και απόλυτα σκοτεινή. Ο Filer λέει: «Ίσως υπάρχει επαρκής οπτικός ερεθισμός, που διαπερνά τους ιστούς του σώματος της εγκύου μητέρας, έτσι που το έμβρυο να μπορεί να ανταποκριθεί όταν η μητέρα βρίσκεται σε δυνατό φως», όπως για παράδειγμα όταν κάνει ηλιοθεραπεία.

Ιάπωνες επιστήμονες έχουν μάλιστα αναφέρει διαφορετική εμβρυακή αντίδραση σε εκθαμβωτικό φως που ρίχνεται στην κοιλιά της μητέρας. Ωστόσο, άλλοι ερευνητές προειδοποιούν ότι η έκθεση των εμβρύων (ή προώρων νεογνών) σε δυνατό φως πριν είναι έτοιμα, μπορεί να είναι επικίνδυνη. Μάλιστα, η Als από το Harvard πιστεύει ότι βλάβες της ίριδας πρώιμων βρεφών, που επί μακρόν αποδίδονται σε υψηλές συγκεντρώσεις οξυγόνου, ίσως στην πραγματικότητα οφείλονται σε υπέρμετρη έκθεση στο φως σε ακατάλληλη στιγμή κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης.

Ένα έμβρυο έξι μηνών, γεννημένο πρόωρα κατά 14 περίπου εβδομάδες, έχει εγκέφαλο που ούτε είναι προετοιμασμένος αλλά ούτε και περιμένει σήματα από τα μάτια τα οποία θα σταλούν στον οπτικό φλοιό του εγκεφάλου και από εκεί στο εκτελεστικό τμήμα των μετωπικών λοβών, όπου ενσωματώνονται οι πληροφορίες. Όταν το έμβρυο αναγκάζεται να δει πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι πρέπει, λέει η Als, η ταχύτερη διέγερση των αισθητηρίων μπορεί να οδηγήσει σε παρεκτροπές της ανάπτυξης του εγκεφάλου.

Συνεχίζεται…