ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΑΡΙΟ ΙΕΡΑΣ ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΟΥ (6)
24 Ιουνίου 2009
ΤΡΑΠΕΖΑ
Απέναντι από την είσοδο του καθολικού είναι κτισμένη η μεγαλοπρεπής τράπεζα της μονής. Έχει σχήμα σταυρού και ανακαινίσθηκε, σύμφωνα με σωζόμενες επιγραφές, τα έτη 1314 και 1526 και μετά τον 18ο αιώνα. Ή τοιχογράφησή της έγινε το 1786. Περιέχει 30 πεταλόσχημα μαρμάρινα τραπέζια, που, σύμφωνα με την παράδοση, προέρχονται από την περίφημη μονή Στουδίου της Κωνσταντινουπόλεως. Στο βάθος, προς τα δυτικά, κάτω από μία τοιχογραφημένη αψίδα με την Πλατυτέρα, βρίσκεται η ήγουμενική τράπεζα, που βλέπει σε ευθεία την άγια τράπεζα του καθολικού.
Ο επάνω όροφος της τράπεζας διαμορφώθηκε πρόσφατα σε μικρό αρχονταρίκι, όπου εκτίθενται παλαιές χαλκογραφίες, πορσελάνες και αντικείμενα λαϊκής τέχνης.
ΔΟΧΕΙΟ
Νότια της τράπεζας και πολύ κοντά σ’ αυτήν βρίσκεται το δοχείο ή λαδαριό, όπου φυλάσσεται μέσα σε πιθάρια και μαρμάρινες στέρνες το λάδι της μονής. Άγνωστη παραμένει η ακριβής χρονολόγηση του κτιρίου, με εξαίρεση την πρόσοψη, που γνωρίζουμε ότι έγινε από τον προηγούμενο Θεοφάνη το έτος 1627. Μέσα στο κτίριο φυλάσσεται η βυζαντινή, μικρών διαστάσεων, θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Ελαιοβρύτισσας. Εδώ σώζονται και δύο μαρμάρινες σαρκοφάγοι που χρησιμεύουν ως ελαιοδοχεία. Από αυτές η μία επιγράφεται του Διονυσίου και η άλλη, που χρονολογείται στο 321 μ.Χ., του Γερμανού Ηρακλά.
ΦΙΑΛΗ – ΚΩΔΩΝΟΣΤΑΣΙΟ – ΠΥΡΓΟΣ ΩΡΟΛΟΓΙΟΥ
Η αρχική φιάλη του αγιασμού κτίσθηκε με δωρεά του Ματθαίου Καντακουζηνού (1354-1357). Η σημερινή φιάλη είναι ένα μικρό κυκλικό κτίσμα των άρχων του 19ου αιώνα. Συνδέεται με τον εξωνάρθηκα του καθολικού και σχηματίζεται από διπλή κιονοστοιχία, της όποιας οι εξωτερικοί κίονες συνδέονται μεταξύ τους, στη βορεινή και νότια πλευρά, με χαμηλά θωράκια. Στο κέντρο βρίσκεται η κρήνη, που στεγάζεται με τρούλλο κοσμημένο στο εσωτερικό του με τοιχογραφίες (1810) σχετικές με το βάπτισμα. Κάθε πρώτη Κυριακή του μήνα μεταφέρεται σ’ αυτήν η εικόνα της Βηματάρισσας μαζί με το σταυρό του Μ. Κωνσταντίνου για την τέλεση του καθιερωμένου αγιασμού, και ακολουθεί λιτάνευση της εικόνας.
Νότια της φιάλης ορθώνεται το κωδωνοστάσιο της μονής, ύψους 35 μ., το υψηλότερο και αρχαιότερο του Όρους. Κατασκευάσθηκε το 1427 και έχει σήμερα οκτώ καμπάνες. Στην πρόσοψη του μόλις διακρίνεται η επιγραφή: «Κώδωνας άνω λαμπρόν ηχούντας φέρει πιστούς καλούντος εις Θεού υμνωδίαν, έτους 1427 Ινδικτιώνος Ε’».
Ο πύργος που ενσωματώνεται στο νοτιοδυτικό άκρο του ναού φιλοξενεί το μεγάλο ρολόι, του οποίου τα τέταρτα της ώρας σημαίνει ξύλινος αράπης με σιδερένια σφύρα, και τις ώρες μία καμπάνα του πύργου. Το αρχικό ρολόι δωρήθηκε το 1815 στον πασά της Θεσσαλονίκης.
ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΑ
Εκτός από το καθολικό, η μονή διαθέτει και τριάντα ένα παρεκκλήσια· τα δεκαεννέα από αυτά βρίσκονται μέσα και τα δώδεκα γύρω από αυτήν. Στα πρώτα ανήκουν του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Νικολάου, της Αγίας Τριάδος, των Αρχαγγέλων και της Παραμυθίας, που είναι ενσωματωμένα στο καθολικό. Τα τρία από αυτά, του Αγίου Δημητρίου (1721), του Αγίου Νικολάου (1780) και της Παραμυθίας (1678), φέρουν τοιχογραφίες· η τοιχογράφηση του τελευταίου έγινε με έξοδα του μητροπολίτη Λαοδικείας Γρηγορίου. Άλλα παρεκκλήσια είναι της Μεταμορφώσεως, του Γενεσίου της Θεοτόκου και του Προδρόμου, που υπάρχουν στους τρεις πύργους της μονής. Στις πτέρυγες είναι διεσπαρμένα τα παρεκκλήσια του Αγίου Ανδρέα, του Αγίου Γεωργίου, των Αγίων Θεοδώρων, του Αγίου Μηνά, των Τριών Ιεραρχών, του Αποστόλου Θωμά, του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, του Ιωάννου Χρυσοστόμου και του Αγίου Παντελεήμονος στο νοσοκομείο.
Αξιόλογα είναι τα παρεκκλήσια των Αγίων Αναργύρων και της Αγίας Ζώνης, σε δύο σημεία της ευρύχωρης αυλής. Το πρώτο, σύμφωνα με την παράδοση, κτίσθηκε από τον άγιο Σάββα, αρχιεπίσκοπο Σερβίας, για να εκκλησιάζονται οι σέρβοι μοναχοί που διέμεναν στη μονή. Το 1364 ανακαινίσθηκε στη σημερινή του μορφή από το δεσπότη Ιωάννη Ούγγλεση. Η πρώτη τοιχογράφηση του έγινε στα τέλη του 14ου αιώνα, και η έπιζωγράφησή της το 1847. Το δάπεδο φέρει παλαιά μαρμαροθετήματα, και στους ανατολικούς πεσσούς σώζονται, από τις αρχικές τοιχογραφίες, οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας.
Το παρεκκλήσιο της Άγιας Ζώνης οικοδομήθηκε στη θέση παλαιότερου ναού του Αγίου Κωνσταντίνου, που είχε κτίσει ο Νεάγκοε βοεβόδας το 1526. Ο κομψός ναός που βλέπουμε σήμερα ανοικοδομήθηκε από τον Θεόφιλο Σω-ζοπολίτη το 1794 και τοιχογραφήθηκε το 1860. Το παρεκκλήσιο κοσμούσαν δύο ξυλόγλυπτα αναλόγια που, σύμφωνα με την παράδοση, αφιερώθηκαν στη μονή από το δεσπότη Ανδρόνικο Δ’ Παλαιολόγο. Στο ένα από αυτά παριστάνονται οι 24 Οίκοι του Ακάθιστου Ύμνου και στο άλλο σκηνές της Παλαιάς Διαθήκης. Το επιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο χρονολογείται στο έτος 1816 καί, από άποψη τέχνης, θεωρείται το τρίτο σε όλο το Άγιον Όρος αλλά και το ωραιότερο της μονής από τα οκτώ που υπάρχουν.
ΠΥΡΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ
Η βιβλιοθήκη και το αρχείο της μονής στεγάζονται στο βορειοανατολικό πύργο, της Παναγίας, όπως αποκαλείται, επειδή στον πρώτο του όροφο υπάρχει παρεκκλήσιο αφιερωμένο στο Γενέσιο της Θεοτόκου. Παλαιότερα ή βιβλιοθήκη στεγαζόταν πάνω από τον εσωνάρθηκα του καθολικού, στα λεγόμενα «Κατηχούμενα». Για λόγους όμως ασφάλειας και ευρυχωρίας, τον περασμένο αιώνα μεταφέρθηκε στον πύργο, που αποτελείται από τέσσερις ορόφους, και περιλαμβάνει 2.000 περίπου χειρόγραφους κώδικες και μέρος από τα 40.000 έντυπα βιβλία.
Το αρχείο περιέχει πολύτιμα χρυσόβουλλα βυζαντινών αυτοκρατόρων, πατριαρχικά σιγίλλια, κηρόβουλλα, έγγραφα βασιλέων της Σερβίας και της Βουλγαρίας, ηγεμόνων των παραδουνάβιων επαρχιών, τσάρων της Ρωσίας και πολυάριθμα σουλτανικά φιρμάνια και βεράτια. Έχει επίσης, λόγω των πολλών μετοχιών που είχε η μονή στη Βλαχία και τη Βεσσαραβία, το μεγαλύτερο ρουμανικό αρχείο σε ολόκληρο το Όρος (14.000 έγγραφα περίπου).
Στην προθήκη του ισογείου εκτίθενται μερικοί αξιόλογοι κώδικες της μονής:
α) η Γεωγραφία του Πτολεμαίου (κώδ. 655), με τους 42 χάρτες της Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής, που είναι παγκοσμίως το αρχαιότερο αντίγραφο στο είδος του (13ος αιώνας),
β) το Ψαλτήριο του Δαβίδ (κώδ. 761), αντίγραφο του 11ου αιώνα, με την υπογραφή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Μονομάχου στο πρώτο φύλλο,
γ) η Οκτάτευχος (κώδ. 602) του 13ου αιώνα, ο πλουσιότερα διακοσμημένος κώδικας του Όρους, με 165 μικρογραφίες-παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη,
δ) σπαράγματα από τετραευάγγελα του 6ου-8ου αιώνα με μεγαλογράμματη γραφή,
ε) ένα χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου (1301) καί
στ) παλίμψηστος κώδικας (η παλαιότερη γραφή του 8ου-9ου αιώνα με τις ομιλίες του Ιωάννου Χρυσοστόμου εις την α’ έπιστ. προς Κορινθίους, η νεότερη γραφή του 13ου αιώνα – κώδ. 18).
Στους τοίχους υπάρχουν αναρτημένα φιρμάνια και βεράτια σουλτάνων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, διοριστήρια, δηλαδή έγγραφα διαφόρων μητροπολιτών που εμόνασαν στη μονή.
Στον ίδιο χώρο εκτίθεται ο περίφημος ίασπις, από τα πολυτιμότερα κειμήλια της μονής. Πρόκειται για ένα βασιλικό ποτήρι, δώρο του Μανουήλ Καντακουζηνού Παλαιολόγου, δεσπότη του Μυστρά (1349-1380), σκαλισμένο στον ομώνυμο ημιπολύτιμο λίθο. Είναι λίθος πολύχρωμος και διαφανής και πιστεύεται ότι έχει την ιδιότητα να μετατρέπει το νερό σε γαλάκτωμα, που αποτελεί αντιφάρμακο στο δάγκωμα των φιδιών. Σύμφωνα με παλαιές γραπτές πηγές χρησιμοποιείτο και ως φιάλη αγιασμού, ο όποιος είχε θεραπευτικές ιδιότητες. Η βάση του ποτηριού είναι επίχρυση και φέρει το μονόγραμμα του δεσπότη καθώς και ανάγλυφες παραστάσεις αγίων της Εκκλησίας.
