Η Μονή Βατοπαιδίου και τα μετόχιά της. Μέρος 3ο

Οι πνευματικές και πολιτιστικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν με την παρουσία των ελληνικών μετοχίων, υπήρξαν κατάλληλες για την ανάρρηση των ελλήνων Φαναριωτών στους θρόνους της Μολδαβίας και της Βλαχίας. Ιδιαίτερα, μετά την αποτυχία των Ρουμάνων να απελευθερώσουν τις ηγεμονίες από την οθωμανική κυριαρχία το 1711, με την ήττα των στρατευμάτων τους στον Προύθο, η Πύλη εμπιστεύθηκε την διοίκηση και την καταβολή των φόρων σε ελληνες Φαναριώτες, που είχαν μεγάλη μόρφωση, μιλούσαν πολλές γλώσσες και είχαν διατελέσει διερμηνείς του Σουλτάνου.Ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος, γιός του Αλεξάνδρου, έγινε ο πρώτος ηγεμόνας της Βλαχίας (1709) και μετέπειτα της Μολδαβίας (1710), εγκαινίασε μία σειρά Φαναριωτών μέχρι την ελληνική επανάσταση (1821) με τελευταίους τον Σκαρλάτο Καλλιμάχη (Βλαχία) και τον Μιχαήλ Σούτσο (Μολδαβία).

Η εθνική Ιδέα της απελευθέρωσης της Ελλάδος και της Κωνσταντινούπολης καλλιεργήθηκε εκεί, ενώ στην καθημερινότητα οι ηγεμόνες απέβλεπαν σε μία πολιτική αυτοκρατορικού τύπου, κατά τα βυζαντινά πρότυπα.

Ανέλαβαν το έργο των νεοκτητόρων, είχαν την αίσθηση του ζωντανού συμβόλου της οικουμενικής «χριστιανικής Αυτοκρατορίας», ανακηρύχθηκαν προστάτες του Αγίου Όρους και προβάλλονταν σαν νόμιμοι διάδοχοι των χριστιανών αυτοκρατόρων της Ανατολής στους Ορθοδόξους λαούς, έτσι στήριζαν σθεναρά με την λογιοσύνη τους την αντίσταση στους κατακτητές.

Αυτό το κλίμα, με κοινό γνώρισμα τις καταβολές του ελληνικού πολιτισμού, όπως αυτές είχαν διασωθεί από την βυζαντινή παράδοση, επικράτησε στις ηγεμονίες και εκεί έπαιξαν ουσιαστικό ρόλο μια σειρά βατοπαιδινών προσωπικοτήτων που δέσποζαν λόγω του πλήθους των μετοχίων της Μονής στην περιοχή και λόγω της πνευματικότητας και παιδείας τους.

Ο αριθμός των Μονών και των σκητών που ανήκαν στην Μονή στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, σε σχέση με άλλα προσκυνήματα της Ορθόδοξης Ανατολής υπήρξε πρωτοφανής. Από την μέχρι σήμερα έρευνα των αρχείων προκύπτει ότι περισσότερες από 49 Μονές, σκήτες και εκκλησίες ανήκαν στην Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου. Επίσης στην σημερινή Δημοκρατία της Μολδαβίας και στην Ουκρανία, η έγγεια περιουσία της ήταν πάνω από 300.000 στρέμματα, ενώ στην σημερινή Ρουμανία ξεπερνούσε τα 1.000.000 στρέμματα. Ο ερευνητής κ. Φλωρίν Μαρινέσκου αναφέρει ότι «…ο αριθμός, αποδεδειγμένος με έγγραφα, των μετοχίων που διαθέτει η Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου στις περιοχές Μολδαβία, Βλαχία, Βεσσαραβία και στην Υπερδνειστερία την καθιστούν μοναδικό φαινόμενο μεταξύ των Μονών του Αγίου Όρους».

Μεγάλες προσωπικότητες, που είχαν σημαντικότατη πνευματική και κοινωνική επιρροή στις προαναφερόμενες περιοχές, μεταξύ άλλων υπήρξαν ο Γρηγόριος ο Λαόδικείας (τέλη 17ου – αρχές 18ου αι.), ο Γρηγόριος Ειρηνουπόλεως (αρχές 19ου αι. – 1846), ο Ιωαννίκιος Βατοπαιδινός (μέσα 19ου αι.) κ.ά.

Ο Γρηγόριος, χειροτονημένος ως επίσκοπος Ειρηνουπόλεως θεωρούσε ότι ήταν αναγκαίο να ονομάζεται και υπογράφει εκτός από Ειρηνουπόλεως και Βατοπαιδίου. Η προσθήκη αυτή του έδινε ιδιαίτερη αναγνωρισιμότητα. Η παιδεία του, η πνευματικότητά του και τα άλλα διοικητικά χαρίσματά του τον ανέδειξαν σε ηγετική προσωπικότητα. Διατήρησε τις ισορροπίες μεταξύ Ρουμάνων ηγεμόνων, Φαναριωτών διορισμένων από την Πύλη και Ρώσων απεσταλμένων του Τσάρου.

Επέδειξε αξιοθαύμαστη πολιτική ευελιξία, διατηρώντας καλές σχέσεις με όλους, προκειμένου στο τέλος να χρησιμοποιήσει τα πάντα στον αγώνα υπέρ της ανεξαρτησίας του Έθνους και την στήριξη του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους. Εξάλλου, η χρονική περίοδος κατά την οποία ήταν διαχειριστής της μεγάλης περιουσίας της Μονής στις ηγεμονίες ήταν κατάλληλη. Υπήρξε διαχειριστής αρκετά πριν την Επανάσταση, ώστε να συμμετέχει στην Φιλική Εταιρεία και στις προεπαναστατικές διεργασίες, αλλά και μετά από αυτήν, ώστε να ενισχύει παντοιοτρόπως το νεοσύστατο Ελληνικό κράτος.

Μεγάλη εκτίμηση έτρεφε στο πρόσωπό του ο Τσάρος Αλέξανδρος της Ρωσσίας. Σ αυτόν εξάλλου είχε αναθέσει ο Γρηγόριος την προστασία των εκεί μετοχίων της Μονής, με την βοήθεια μάλιστα του αειμνήστου Ι. Καποδίστρια, ο οποίος γνώριζε καλά την δράση της Μονής στην περιοχή.

Κάτοικοι του Γαλατσίου με επιστολή τους τον Ιούλιο του 1816, ζητούν από τον Γρηγόριο να ενεργήσει για την εκεί μεταφορά της Αγίας Ζώνης από το Βατοπαίδι, ώστε να αποτραπεί η πανώλης που είχε πλήξει την περιοχή και ταλαιπωρούσε τους κατοίκους. Δύο ολόκληρα χρόνια η Αγία Ζώνη της Παναγίας βρίσκεται ανά τις επαρχίες των δύο ηγεμονιών.

Από το 1819 μέχρι το 1824 ο Γρηγόριος αναμείχθηκε έντονα στις προεπαναστατικές διεργασίες του 1821. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο ο Αλέξανδρος Υψηλάντης τον παρακάλεσε να καθαγιάσει την σημαία της επανάστασης. Και ο Γρηγόριος ετελεσιούργησε τον αγιασμό την 26η Φεβρουαρίου 1821.

Αυτά βέβαια τα γεγονότα δεν συνέβαιναν ερήμην των αποφάσεων της διοίκησης της Μονής, η οποία παράλληλα συμμετείχε στο προεπαναστατικό κλίμα του 1821 και του οποίου η κατ αρχάς αποτυχία, κόστισε σημαντικά σ αυτήν που δέχθηκε αντίποινα, τόσο η ίδια όσο και τα μετόχια της.

Το διάστημα αυτό ενισχύθηκε πολύ ο ελληνικός στρατός του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους από τις οικονομικές δυνατότητες των μετοχίων, ενώ διατέθηκαν μετόχια για τους διασωθέντας μετά την μάχη του Σκουλενίου.

Μεταξύ των άλλων ο Γρηγόριος έφτιαχνε εκκλησίες στα χωριά, βοηθούσε με τις γνωριμίες του στην διάσωση των μετοχίων των άλλων Μονών του Αγίου Όρους και των Ελληνορθοδόξων Πατριαρχείων, ενώ συστάθηκαν με την βοήθειά του σχολεία, βιβλιοθήκες κ.ά., εκδόθηκαν νέα βιβλία και ενισχύθηκαν άποροι νέοι για σπουδές. Είναι ολοφάνερο ότι η πρόνοια του Θεού χρησιμοποίησε τις Μονές για την διάσωση του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού, όπως αυτός προέκυψε από τις βυζαντινές παραδόσεις. Αυτός ο πολιτισμός βρέθηκε αντιμέτωπος με την αθεΐα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και αυτή η πνευματική διαφορά, συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Η δυνατότητα των Μονών να έχουν τα μετόχια τους, αναστατώνει όσους «ευρωπαΐζουν», διότι δεν γνωρίζουν ότι αν σήμερα μιλούν ελληνικά -όπως προαναφέρθηκε- οφείλεται, μεταξύ των άλλων, στους κόπους και στους αγώνες των Ιερών Μονών. Είναι εμφανής η προσπάθεια που κατέβαλε η Μονή για την στήριξη της ελληνορθόδοξης παιδείας, ιδρύοντας στα 1749 την Αθωνιάδα Ακαδημία, απ την οποία προήλθαν σημαντικότατες προσωπικότητες, όπως ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο άγιος Αθανάσιος ο Πάριος και πολλοί άλλοι διδάσκαλοι του Γένους. Λίγο αργότερα η Μονή επιχορήγησε την δημιουργία της Μεγάλης του Γένους Σχολής, της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, του πρώτου Πανεπιστημίου της Αθήνας και πολλών άλλων σχολών και διδακτηρίων.

Η σημερινή άγνοια της ασκητικής ζωής των μοναχών, της αυτοθυσίας τους και της αγάπης τους προς τον Θεό και τον συνάνθρωπο, δεν επιτρέπει στους πολλούς να εννοήσουν πόσο ουσιαστική και ωφέλιμη -κοινωνικά και πνευματικά- είναι η παρουσία των μετοχίων, που και σήμερα ακόμη υπάρχουν σε μικρότερο βαθμό.

Αυτό βέβαια αποδείχθηκε και κατά την καταστροφική περίοδο του 1922, όπου πάρα πολλά αγιορειτικά μετόχια δόθηκαν στους πρόσφυγες. Η προσπάθεια των Μονών να επανακτήσουν κάποια από τα παλαιά μετόχια τους, γίνεται με επίγνωση των δυνατοτήτων της προσφοράς τους στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Εξ άλλου το πνευματικό πλαίσιο στο οποίο κινούνται, είναι δεμένο με την παρουσία του αγαθού Θεού, που βρέχει επί δικαίους και αδίκους και φροντίζει για όλους.