Η Μονή Βατοπαιδίου και τα μετόχιά της. Μέρος 2ο

Παράδοξο φαίνεται στους επιστήμονες, έλληνες και ξένους, πώς μέσα στις τόσες δύσκολες ιστορικές συγκυρίες, ιδιαίτερα του 14ου και 15ου αιώνα, η Ι. Μ. Μ. Βατοπαιδίου αντεπεξέρχεται μυστηριωδώς ενισχυμένη κοινωνικά, διασώζουσα το βαθύ αληθινό πνεύμα της Ορθοδοξίας. Ο κύριος Χρυσοχοΐδης, αναφερόμενος στον 14ο αιώνα ως «χρυσούν» αιώνα της Μονής γράφει «Η εποχή είναι ταραγμένη, εφόσον μεσολαβούν ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ του Ιωάννου Ε΄ Παλαολόγου και του Ιωάννου Στ΄ Καντακουζηνού (1342-1354), η σερβική κατάκτηση της Μακεδονίας απο τον Στέφανο Δουσάν μετά το 1345· και ακόμη η επανάσταση των Ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη, οι πειρατικές επιδρομές των Τούρκων και η μεγάλη επιδημία της πανώλους στα τέλη της δεκαετίας του 1340. Παρόλα αυτά η Μονή όχι μόνον ισορροπεί ανάμεσα στις εμφύλιες διαμάχες και απορροφά τους κραδασμούς της σερβικής κατάκτησης, αλλά γίνεται και αποδέκτης της υποστήριξης όλων». Ο κύριος Λένος Μαυρομμάτης, στην εισήγησή του στο συνέδριο που πραγματοποίησε η Μονή από την 29η Νοεμβρίου έως την 1η Δεκεμβρίου 1996 στην Αθήνα, σχετικά με την Σερβική κυριαρχία στον Αθωνα αναφέρει «Αν το 1345 η υπακοή ήταν σχετικά διαπραγματεύσιμη, το 1346 δεν είναι πιά. Το έτος αυτό η Μονή των Ιβήρων, όπως και οι άλλες Μονές ζητεί και λαμβάνει χρυσόβουλλο λόγο του βασιλέως Στεφάνου. Υπάρχει μία αντιστροφή του ρητορικού/ποιητικού λόγου. “Η βασιλεία μου πάσας… τάς εν τώ Αγίω Όρει τώ Αθω διακειμένας Μονάς αναδεξαμένη … προσελθούσας και υποταγείσας αυτή … εχωρήγησε και παρέσχε την ευεργεσίαν”. Οι Μονές προσήλθαν και πρόσφεραν την υποταγή τους στον κράλη, που με την σειρά του, παραχώρησε την ευεργεσία του. Ο Αθως δηλαδή, προκειμένου να αντιμετωπίση μια λεπτή συγκυρία, έναν εμφύλιο πόλεμο και μια κατάκτηση, προσφεύγει στον σέρβο ηγεμόνα, επιλογή που απαντά άμεσα στην πολιτική πρακτική του Dušan, του προσεταιρισμού της βυζαντινής άρχουσας τάξης καί, ακόμη, των οικουμενικών του βλέψεων, αν είχαν ήδη εκκολαφθεί». Στην συνέχεια ο κύριος Μαυρομμάτης λέει «Τέλος, στην Μονή Βατοπεδίου, ο τσάρος επιφυλάσσει προνομιακή μεταχείριση, υπογραμμίζοντας το χρυσόβουλλό του (Μάιος 1346) στους στενούς ιδεολογικούς δεσμούς που τον συνδέουν με το Μοναστήρι, θεωρεί τον εαυτόν του συνεχιστή της παράδοσης των προγόνων του, αγίων Συμεών και Σάββα, οι οποίοι είχαν επιδαψιλεύσει στο Βατοπέδι “πολλήν την αναδοχήν και διάθεσιν και κυβέρνησιν”. Όμως, οι ταραγμένοι καιροί, η όλη ανωμαλία και αταξία, οδήγησαν την Μονή “εν στενότητι και πτωχεία μεγάλη”, γεγονός που υποχρεώνει τον Στέφανο να αποκαταστήσει την Μονή στην ευδαιμονία που οι πρόγονοι του είχαν επιτύχει. Στην προκειμένη περίπτωση, εκλείπει ο λόγος της αναφοράς στην υποταγή των Βατοπεδινών». Στο ίδιο συνέδριο, στην εισήγησή του, ο σέρβος επιστήμονας Radivos Radic αναφέρεται στις στενές σχέσεις της Μονής με την Σερβία ως εξής, «Η Ι. Μ. Βατοπεδίου, μία από τις πιο λαμπρές στον Αθω, κατέχει ξεχωριστή θέση στην σερβική παράδοση, κυρίως λόγω της διαμονής του μεγάλου ζουπάνου Στέφανου Νεμάνια και του γιού του Ράστκο Νεμάνιτς σ’ αυτή στα τέλη του δωδεκάτου αιώνα».Στην συνέχεια, όλοι οι Σέρβοι ηγεμόνες, μέχρι το τέλος της σερβικής παρουσίας στην Ελλάδα το 1371, κατά την μάχη της Μάριτζας, ενισχύουν την Μονή, ενώ οι πνευματικές σχέσεις συνεχίζονται και μετά την τελική πτώση της Σερβίας στα χέρια των Τούρκων.

Ο Στέφανος Λαζάρεβιτζ, πρίγκηπας (1389-1402) και δεσπότης (1402-1427), ο ανηψιός και διάδοχός του δεσπότης Γεώργιος Μπράνκοβιτς (1417-1456), ο οποίος είχε σαν σύζυγο την έλκουσα την καταγωγή της από την οικογένεια των Καντακουζηνών, Ειρήνη Καντακουζηνού, και μεγάλοι άρχοντες των οικογενειών Λαζάρεβιτζ και Μπράνκοβιτς, όπως ο γαιοκτήμονας Βασίλειος, ο μεγάλος Τσελνίκος Ράντιτς, ο μεγάλος βοεβόδας Ραδοσλάβος Μιχαλίεβιτς και ο αδελφός του Μιχαήλ, έχουν ιδιαίτερες σχέσεις με την Μονή ενώ έγγραφα του τελευταίου δεσπότη των Σέρβων Λαζάρου Μπράνκοβιτς (1456-1458) σώζονται στην Ι. Μ. Μ. Βατοπαιδίου.

Αργότερα, το 1473, στην σερβική λογοτεχνία υπάρχουν αναφορές στην πάνσεπτη μονή της Παναγίας μας Δέσποινας Θεοτόκου και Αειπαρθένου Μαρίας, που ονομάζεται Βατοπαίδι. Επίσης, γνωστές είναι οι δωρεές του Θωμά Preljubovic (1367-1384), δεσπότη της Ηπείρου.

Ο ιστορικός Νικόλαος Οικονομίδης, στο άρθρο του «Βυζαντινό Βατοπαίδι», μία Μονή της υψηλής αριστοκρατίας», που συμπεριλήφθηκε στον τόμο ΙΕΡΑ ΜΕΓΙΣΤΗ ΜΟΝΗ ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΟΥ, αναφέρει ότι «μετά τον Δουσάν, οι διάδοχοί του, Καίσαρ Βόιχνα και ο δεσπότης Ιωάννης Ούγκλεσης, επικύρωσαν την κατοχή των παλαιών κτημάτων και παραχώρησαν νέα». Επίσης ο ιδιος γράφει ότι ο σερβοβυζαντινός τέως “αυτοκράτορας” της Θεσσαλίας Ιωάννης Ούρεσης Παλαιολόγος, έχοντας χάσει τον θρόνο του εξαιτίας των Τούρκων, αποσύρθηκε στην Μονή Βατοπαιδίου ως μοναχός Ιωάσαφ.

Και συνεχίζοντας αναφέρει ότι «τό 1381 οι Οθωμανοί κατέλαβαν τις Σέρρες, το 1384 άρχισαν τον αποκλεισμό της Θεσσαλονίκης και το 1387 την κατέλαβαν. Το Άγιον Όρος, το οποίο έχει τα προνόμια από τους Οθωμανούς Σουλτάνους πριν ακόμη φθάσουν στην περιοχή, πέρασε ομαλά κάτω από την Οθωμανική κυριαρχία και μπόρεσε να διατηρήσει την περιουσία του».

Σημαντική είναι η παρουσία του αγίου Μαξίμου του Γραικού στην Ρωσία. Ο άγιος Μάξιμος ο Γραικός μόναζε επί δεκαετία στην Μονή Βατοπαιδίου, λόγιος και πνευματικός, προσέφερε σημαντικότατο έργο στην Ιερά Μονή του και στην υπόλοιπη Ελλάδα, μια που επισκεπτόταν τακτικά πολλά μέρη της. Αναδείχθηκε σε φωτιστή της ρωσσικής γής. Ανέπτυξε τεράστιο συγγραφικό θεολογικό έργο και σαν προσωπικότητα έτυχε της Αγιότητας που αναγνωρίστηκε επίσημα από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και την ρωσσική Εκκλησία.

Συγκλονιστικό είναι το έργο των μετοχίων και των προσωπικοτήτων που τα διοικούσαν κατά τα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Η γεωγραφική διασπορά τους είναι εντυπωσιακή· από την Χαλκιδική στο Βελιγράδι και την Βουλγαρία, από τον Πόντο στα Μουδανιά της Μικράς Ασίας, τα νησιά του Αιγαίου ως την Αθήνα, την Αρτα και την Καλαμάτα, από την Θεσσαλονίκη στην Βέροια, την Νάουσα, τις Σέρρες και το Μελένικο, στην Ζίχνα και την περιοχή της Δράμας, στην Θάσο, την Θράκη, την Καλλίπολη και Αδριανούπολη και την Κωνσταντινούπολη. Στο μικρό νησί Αφουσία στην επαρχία της πόλεως Μηδείας, στην Αγαθούπολη και Μεσημβρία, στα Γιάννενα, στην Ναύπακτο, στην Ζάκυνθο, στα Τρίκαλα, στο Θεσσαλινό Φανάρι, στην Λήμνο, στην Μυτιλήνη, στην Σάμο, στο Κουσάντασι, στην Κρήτη, στην Κύπρο, στην Τραπεζούντα, στην Βλαχία, στην Μολδαβία, στην σημερινή Ουκρανία.

Αναμφίβολα, αντιλαμβάνεται κανείς ότι η πνευματική δράση μιάς Μονής διά μέσου τόσων αιώνων δεν ήταν έργο «χειρός ανθρώπου». Ο ορθόδοξος λαός ζητούσε από την Μονή συνεχώς πνευματική βοήθεια, αλλά και υλική αρωγή, σαν πόλεις, σαν χωριά και σαν άτομα. Η Μονή απαιτούσε από τους μοναχούς της στα μετόχια να διάγουν «σεμνοπρεπώς και καλογερικώς και ως πρέπει εις μοναχόν αγιορείτην…» να εκπληρώνουν με ζήλο τα μοναχικά πνευματικά τους καθήκοντα.

Οι εκκλησίες και τα παρεκκλήσια των μετοχίων αποτελούσαν για τις τοπικές κοινωνίες, όπως και σήμερα, ένα προσκύνημα, που το περιέβαλαν με ιδιαίτερη ευλάβεια και σεβασμό. Συχνά οι κάτοικοι των πόλεων και κωμοπόλεων εκφράζουν με επιστολές στην Μονή την ευαρέσκειά τους για την διαγωγή και το κοινωνικό έργο που πραγματοποιούσαν οι διαχειριστές μοναχοί των μετοχίων, παρακαλούσαν για την ανοικοδόμηση των ναών μετά από καταστροφές « …όπως μή στερήση την φιλτάτην ημών πατρίδα του ανέκαθεν Ιερού τούτου Κειμηλίου…», έγραφαν οι Μουδανιώτες της Μικράς Ασίας.

Πλήθος τα αιτήματα για την παρουσία της Αγίας Ζώνης της Παναγίας μας στις τοπικές κοινωνίες των μετοχίων, που συνδέονταν άρρηκτα με την Μονή. Συγκινητική υπήρχε η υποδοχή του κειμηλίου, όπως αναφέρουν επιστολές του αρχείου, «όλοι οι κάτοικοι, συν γυναιξί και τέκνοις, και εκ των περιχώρων επίτηδες κατελθόντες, μάς ανέμενον ως την παραλίαν με σημαιοστολίστους λέμβους και δαφνοστεφείς, δακρυροούντες μάς οδήγησαν εις τον ναόν»· και ο ασπασμός του τιμίου Κειμηλίου διαρκούσε επί ώρες και ημέρες. Πολλάκις, οι Ιερομόναχοι του μετοχίου κάλυπταν και τις έκτακτες και τακτικές εφημεριακές ανάγκες των τοπικών ναών των πόλεων και γύρω χωριών.

Συνήθως, με επιστολές ζητούσαν οι κάτοικοι των τοπικών κοινωνιών την οικονομική αρωγή της Μονής, όταν επρόκειτο για την δημιουργία Σχολείων ή άλλων κοινοφελών δράσεων. Κυρίως στην εκπαίδευση και φιλανθρωπία επιδεικνυόταν πάντοτε από την Μονή ιδιαίτερη ευαισθησία. Αλλοτε οι ίδιοι οι κάτοικοι με ενθουσιασμό έκαναν εράνους για να κτιστούν οι μετοχιακοί ναοί, όταν είχαν υποστεί καταστροφές από σεισμούς, φθορές του χρόνου ή πυρκαγιές.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας εντυπωσιακή είναι η δράση της Μονής στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Τα μετόχια αυτά τα είχαν συστήσει και δωρήσει στην Μονή Ρουμάνοι ηγεμόνες. Ο Βασίλειος Lupu της Μολδαβίας (1636-1653) και ο Ματθαίος Basarab της Βλαχίας (1632-1654) είχαν δείξει συμπάθεια προς τον Ελληνορθόδοξο πολιτισμό, τον οποίο αντέτασσαν στην σλαβική πολιτική επιρροή. Έτσι από τα τέλη του 17ου αιώνα, την σλαβική παιδεία την διαδέχθηκε η ελληνική.

Συνεχίζεται…